Otkrivanje remek-dela Hristofora Žefarovića u manastiru Bođani

U fokusu je bio naos hrama, odnosno restaurirani su delovi živopisa koji su bili konzervirani prošlog leta, s tim da su paralelno injektirani, fiksirani najkritičniji, najugroženiji delovi fresaka u oltaru, kupoli, pevnicama... „Cilj nam je da konsolidujemo svaki detalj preostalog živopisa, da nam se ne događa da dok na jednoj strani mi retuširamo, na drugoj otpadaju celi njegovi komadi”, kaže šef konzervatorskog tima Siniša Zeković.

U knjigama starostavnim stoji da je manastirsku crkvu podigao 1722. o svom trošku Mihajlo Temišvarlija iz Segedina, koji je platio i njeno oslikavanje na koje će 1737. prionuti Žefarović sa svojim učenicima. Rezultat su bile kompozicije za koje, iako su u pitanju bile scene uobličene po pravilima stare zografije, pravoslavna umetnost ranije nije znala – bio je to prvi značajniji korak ka savremenom umetničkom shvatanju, orijentisanom prema baroku. „Koliko je Žefarović bio originalan, samosvojan i neponovljiv, potvrđuje činjenica da se u srpskom slikarstvu ni pre ni posle njega nije pojavila slična umetnička celina”, navodi istoričarka umetnosti Ljiljana Stošić. 

   Nažalost, tokom decenija i vekova velika vlaga i posledično taloženje soli proizveli su teška oštećenje živopisa, koja su na pojedinim mestima išla i do 2,5 metra u visinu. Tome treba dodati i činjenicu da se, u pređašnjim pokušajima spasavanja jednog od najznačajnijih primera srpskog zidnog slikar- stva – crkva je 1948. stavljena pod zaštitu države – prilično lutalo, pa se sada ispostavlja da su neke od intervencija napravile više štete no što su bile od koristi.

Ipak, građevinskim radovima, izvedenim poslednjih godina – drenažom, premazima, podnim grejanjem, klima uređajima – konačno je rešen problem vlage u celom hramu, i pri tome je uveden stalan monitoring, te se sada nivo vlažnosti redovno prati. Ono što je takođe izuzetno važno: nova mikroklima se nije negativno odrazila na stanje živopisa, iako je postojala bojazan da bi i naglo isušivanje zidova crkve moglo negativno da utiče na freske i dovede do destrukcije njihovog lica. Time su stvorene ključne pretpostavke da bude sačuvano sve što je preostalo od Žefarovićevog remek-dela.

Na inicijativu Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, u sklopu projekta „Vekovi Bača”, prvi put su, počev od  2005, rađena neophodna mehanička ispitivanja i fizičko-hemijske analize živopisa, od podloge do pigmenata koje je Žefarović koristio, a uključeni su i stručnjaci iz Italije sa ogromnim terenskim iskustvom u rešavanju ovakvih problema. Rezultat je bio novi projekat sistematskog spašavanja zidnog slikarstva u crkvi bođanskog manastira.

„Nažalost, nepovratno su uništene freske u zoni sokle, kao i u severnoj i južnoj pevnici gde su naknadno otvarani prozori, kao i u severnom delu naosa zbog ugradnje vrata. Ipak, oko 90 procenata ansambala zidnih slika je sačuvano, mada zbog uticaja vlage na pojedinim mestima gotovo da uopšte nisu čitljive. Tome treba dodati i ulogu čađi i prašine, koji su gotovo potpuno prekrili bojeni sloj, naročito u oltaru. To ne samo da freskama daje mračan izgled, nego je čak uticalo na stav pojedinih istoričara umetnosti po kojima je Žefarović nesporno bio odličan crtač, ali mu korišćenje boja nije bila jača strana. Međutim, već samo uklanjanje taloga višedecenijske patine otkrilo je koliko je Žefarović zapravo bio sjajan kolorista”, napominje Zeković.  

Prvi preventivni radovi započeti su 2008, da bi tokom 2013. bio završen kompletan proces konzervacije i restauracije severnog zida priprate. Sledeće godine restauriran je zapadni zid priprate sa kompozicijama Uspenja presvete Bogorodice i stojećih figura svetitelja: Svete Paraskeve, Svetog Mihaila, Svetog Arhanđela čuvara ljudi i Svete Teodore, kao i ktitorski natpis iznad vrata o živopisanju crkve. Nakon toga je restauratorski tim Zavoda po fazama obnavljao deo po deo živopisa, ali se zbog ograničenih finansija u proseku godišnje radilo najviše dva meseca...               

„Za sad je plan da 2019. uđemo u kupolu, i to sa brojnijim timom, koji bi na tom, najvećem ansamblu fresaka, radio bar od maja do oktobra. Naravno, dosta će zavisiti od finansija, ali je činjenica da sa malom konzervatorskom ekipom teško možemo ispuniti zacrtanu misiju – da do 2022, za jubilarnu 300. godišnjicu od izgradnje hrama, zidno slikarstvo bude u potpunosti obnovljeno i konzervirano. I da time konačno bude omogućeno sagledavanje svih umetničkih vrednosti ovog izuzetnog živopisa, neizmerno važnog za našu kulturu”, kaže Zeković.

 M. Stajić