Obnovljen još jedan deo živopisa u manastiru Bođani

Podsetimo, u ovom je hramu, posvećenom Vavedenju, početkom 18. veka nastao jedinstven slikarski most od srednjovekovnog istočnohrišćanskog ka savremenom zapadnoevropskom likovnom izrazu. Graditelj tog mosta bio je Hristofor Žefarović, znameniti srpski zograf, bakrorezac, slikar i kaligraf, koji je prošao celu Evropu i uticaje Kijeva i Beča doneo u Bođane. Koliko je Žefarović bio originalan, samosvojan i neponovljiv, potvrđuje činjenica da se u srpskom slikarstvu ni pre ni posle bođanske nije pojavila slična umetnička celina.

U biblioteci Rumunske akademije nauka u Bukureštu čuva se nedovoljno istražen rukopis, koji se smatra Žefarovićevim prepisom prevoda na grčki čuvenog Traktata o slikarstvu Leonarda da Vinčija, koji je oko 1726. sastavio slikar sa Zakintosa Panajotis Doksaras. Taj prepis je, kako se pretpostavlja, poslužio Žefaroviću i prilikom izvođenja bođanskog živopisa, budući da pojedine freske, poput Udovičine lepote, Carinika i fariseja, Bludnog sina i nekih drugih, umnogome odgovaraju promišljanjima iz Traktata o tome na koji način treba prikazivati osobu obuzetu gnevom, kako opet slikati različit stav ženskih i muških figura ili kako izbeći ponavljanja istih pokreta na jednoj sceni. A pogotovo se Žefarović trudio da primeni Leonardove principe kontrastnih prikazivanja lepog i ružnog, tužnog i radosnog, ističući tako željene osobine naslikanih likova.

Nažalost, tokom decenija i vekova velika vlaga i posledično taloženje soli proizveli su teška oštećenje živopisa koja su na pojedinim mestima išla i do 2,5 metra u visinu. Najstariji sačuvani izveštaji o stanju zidnih slika datiraju iz 1949. godine, kada je pokrenuta i izrada projekta vazdušne hidroizolacije. Radovi su izvedeni 1953–54. godine, tako što je napravljena mreža obodnih kanala i vezanih otvora čitavom debljinom zidova duž cele crkve. Međutim, poplavne vode su dolazile do manastira i plavile crkvu sve dok 1964. nisu podignuti odbrambeni nasipi.

Time ipak nije sanirano i prisustvo vlage u samom hramu, te je ona nastavila da nagriza Žefarovićevo remek-delo uprkos nizu potonjih pokušaja da se taj problem reši. Tek građevinskim radovima izvedenim u novom milenijumu, odnosno drenažom, savremenim premazima, podnim grejanjem i klima uređajima, zidovi su u velikoj meri konsolidovani, a da se pri tome nova mikroklima nije negativno odrazila na stanje živopisa. Nažalost, nepovratno je uništeno zidno slikarstvo u zoni sokle, zatim u severnoj i južnoj pevnici gde su naknadno otvarani prozori, kao i u severnom delu naosa zbog ugradnje vrata. Ipak, oko 90 procenata ansambala zidnih slika je sačuvano, mada zbog uticaja vlage na pojedinim mestima gotovo da uopšte nisu čitljive.

Na inicijativu Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, počev od 2005. godine, u bođanskoj crkvi urađena su neophodna mehanička ispitivanja i fizičko-hemijske analize živopisa, od podloge, odnosno opeke i maltera do pigmenata koje je Žefarović koristio. Angažovane su različite domaće naučne institucije, poput Tehnološkog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, a značajan doprinos dali su i stručnjaci iz Italije, sa Univerziteta u Palermu i sa Visokog instituta za konzervaciju i restauraciju iz Rima. Rezultat je bio novi projekat sistematskog spasavanja bođanskog zidnog slikarstva, koji je podrazumevao i razrađenu metodologiju za njegovu konzervaciju i restauraciju.

Prve preventivne radove konzervatori Pokrajinskog zavoda započeli su 2008, kada su flasterisane ivice i sve ugrožene površine živopisa. Opšivci su urađeni krečnim malterom, a nestabilne površine fiksirane. Nakon konzervacije samih fresaka, odnosno njihovog fiksiranja, opšivanja, plombiranja, ulazilo bi se u drugu fazu koja je u svojoj osnovi imala retuš. Tokom 2013. bio je završen kompletan proces konzervacije i restauracije severnog zida priprate. Sledeće godine restauriran je zapadni zid priprate sa kompozicijama Uspenja presvete Bogorodice i stojećih figura svetitelja: Svete Paraskeve, Svetog Mihaila, Svetog Arhanđela čuvara ljudi i Svete Teodore, kao i ktitorski natpis iznad vrata o živopisanju crkve. Nakon toga je restauratorski tim Zavoda po fazama obnavljao deo po deo živopisa, počev od naosa hrama ka kupoli, koja je u potpunosti završena ovog leta i gde dominiraju Hrist Pantokrator u kaloti, odmah ispod vizije Slave Gospodnje starozavetnog proroka Isaije sa figurama Bogorodice i Svetog Jovana sa krilima među zborom svetih anđela, te kompozicija Stradanja Hristova sa.freskama Tajna večera, Judino izdajstvo, Hristos pred sudijama, Pilat pere ruke, Ruganje Hristu...

U oltarskom prostoru, koji čeka slikare-konzervatore Zavoda u sledećoj godini, čađ i prašina gotovo su potpuno prekrili bojeni sloj, dajući tamošnjim freskama mračan izgled što je čak uticalo i na stav pojedinih istoričara umetnosti po kojima je Žefarović nesporno bio odličan crtač, ali mu korišćenje boja nije bila jača strana. Međutim, već samo preliminarno uklanjanje taloga višedecenijske patine otkrilo je koliko je ovaj slikar poreklom sa Dorjana u Makedoniji zapravo bio umetnik od mašte i temperimanta i sjajan kolorista. Tako je, zahvaljujući multidisciplinarnom pristupu, kao jednom od temelja savremene konzervacije, ali i valjanom radu konzervatora Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, konačno omogućeno sagledavanje svih umetničkih vrednosti po mnogo čemu jedinstvenog dela Hristofora Žefarovića.

M. Stajić