Vojvođanke među prvima imale pravo glasa u Evropi

Na slici su prikazani učesnici Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji održane 25. novembra 1918. godine, koji su se borili za oslobođenje i prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Jugoslaviji. Među okupljenima je bilo i sedam žena koje su osim Engleskinja i Finkinja, u to vreme, početkom 20. veka, jedine imale pravo glasa.

Kako objašnjava kustos - istoričar i arhivski savetnik Zoran Veljanović u centralnom delu slike, velikih dimenzija skoro tri puta pet metara, naslikani su istaknuti Subotičani koji su bili nosioci tog političkog procesa, poput župnika Blaška Rajića, braće Jovana i Vladislava Manojlovića, predsednika bunjevačko-srskog narodnog odbora Šime Milodanovića, ali je prikazano i pet Subotičanki. Reč je o jedinstvenoj slici koja je u vlasništvu Gradskog muzeja u Subotici. Ona je početkom devedesetih godina prošlog veka dopremljena u Muzej Vojvodine na konzervaciju, ali je zbog velikih dimenzija i manjka prostora u Subotici odlučeno da bude na trajnoj pozajmici u Muzeju Vojvodine.

- Kada je srpska vojska prešla Savu i Dunav i zaposela vojvođanske oblasti već su bila formirana politička tela po gradovima i selima, odnosno narodni odbori ili veća – kaže Veljanović. - Narodni odbori imali su zadatak da pripreme, politički organizuju i da objasne narodu političku borbu i ciljeve, odnosno ideju prisajedinjenja Kraljevini Jugoslaviji, kao i da dočekaju srpsku vojsku, oslobode ove krajeve, a potom i da učestvuju u predstojećoj Narodnoj skupštini.

Posle propasti Austrougarske monarhije u oktobru 1918. godine, regione Banat, Bačku i Baranju zaposela je srpska vojska. Faktičku upravu nad tim područjima preuzeli su lokalni vojvođanski Srbi, a na čelu te uprave nalazio se Srpski narodni odbor iz Novog Sada. Kada je sazrela odluka da se organizuje Narodna skupština novosadski odbor raspisao je proglas za saziv Narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Vojvodini za 25. novembar 1918. godine preko glasila “Srpski list”.

-  Stanovništvo svih naroda koji su živeli u Vojvodini trebali su u svojim mestima, u više od 200 gradova i sela, da organizuju zborove i izaberu ko će ih predstavljati, po propozicijama koje su bile jednostavne i u duhu demokratije: na 1.000 stanovnika birao se jedan punoletni poslanik, mogle su učestvovati i žene i morali su biti uzorni građani - pojašnjava Veljanović. – Zapisnici s nekih zborova su sačuvani, pa je tako u Banskoj Subotici više od  20 odsto okupljenih na zborovima bilo je žena koje su se ravnopravno mogle izjasniti kog predstavnika žele. U gradovima kao što su Novi Sad, Pančevo i Subotica na zborovima su izglasane žene za poslanice Velike narodne skupštine: Milica Tomić (Novi Sad), Marija Jovanović (Pančevo), Anastasija Manojlović, Olga Stanković, Marija Malagurski, Katica Rajčić i Manda Sudarević (Subotica). One su bile obrazovane, iz uglednih porodica i od ranije su bile politički angažovane, a učestvovale su i u skupljanju pomoći za siromašno stanovništvo i radile su u prihvatnim bolnicama. Bile su istaknute borkinje za rodnu ravnopravnost, pa je tako Milica Tomić, ćerka Svetozara Miletića, pokrenula list „Žena“, u kojem su objavljivani tekstovi koji su ukazivali na potrebu da žene žive ravnopravno s muškarcima, dok je Marija Jovanović ceo svoj imetak posvetila školovanju i obrazovanje devojčica i devojaka.

Prema rečima Veljanovića pravo glasa žena u Banatu Bačkoj i Baranji na Velikoj narodnoj skupštini početkom 20. veka bio je ravan „incidentu“ i  presedanu u Evropi. Izbor na bilo kakvu političku poziciju i političko delovanje, ali i kulturni, prosvetni i dobrotvorni rad žena bio je izuzetak. Ipak, to pravo glasa imalo je posledice. Nakon ujedinjenja s Kraljevinom Jugoslavijom, žene su izgubile novostečeno političko pravo koje su uspele da povrate tek nakon Drugog svetskog rata i novog oslobođenja 1945. godine.

- Takav društveni izuzetak, s početka 20. veka na ovim prostorima bio je moguć jer su narodi u Vojvodini bili željni demokratije. Bili su pod velikim stegama i pritiskani raznoraznim ograničenjima, pogotovo političkim, jer su se njome bavili najbogatiji građani, a ženama su dugo bila uskraćivan brojna prava - kaže Veljanović dodajući da im je pravo glasa oduzeto nekoliko meseci nakon ujedinjenja, na prvoj skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. – To pravo je bilo preuranjeno za Balkan i istočnu Evropu, jer zbog društenih i istorijskih okolnosti nije u tom trenutku moglo da se održi. U Vojvodini bi možda i opstalo to žensko pravo, pošto su tu bili obrazovni centri, učeni ljudi i drugačija je bila kultura, ali neizvodljivo na široj teritoriji, pogotovo što su pojedini delovi tadašnje Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije (Južna Srbija, Makedonija, Kosovo i Metohija) bili na nejednakom društvenom statusu i nivou, pa su tako na primer u Bosni u to vreme još bili zaostaci feudalnog društva.

Silvia Kovač