OVO JE BLAGO KOJE MORAMO SAČUVATI Počela realizacija projekta konzervacije i restauracije zbirke ikona i ikonostaca Epargije pakračko-slavonske

Zbog obimnog i dugotrajnog posla zajedno sa upravom Eparhije i konzervatorskim ođelom Ministarstva kulture Republike Hrvatske u Požegi, dogovorena je fazna realizacija u sprovođenju radova na zaštiti ove vredne zbirke. 

Značajan i neophodan, ovaj projekat se sprovodi u cilju očuvanja sakralne baštine Srba u Zapadnoj Slavoniji, koja je od neprocenjive vrednosti za celokupnu srpsku umetnost. Na ovom prostoru, naseljenom visokim procentom srpskog pravoslavnog stanovništva u rasponu od gotovo pet vekova, stvoren je vredan graditeljski i umetnički korpus. Stalna naselja srpskog stanovništva u današnjoj se Slavoniji formiraju četrdesetih i pedesetih godina 16. veka; dobar deo Srba se doseljava oko 1700. sa Velikom seobom, a još jedan talas kolonizacije desio se između dva svetska rata. 

Nažalost, tokom Drugog svetskog rata nepovratno je uništen značajan deo crkvenog graditeljskog i umetničkog nasleđa Srba u Slavoniji. Potom će i tokom ratnih razaranja 1991-95. godine stradati veliki broj pravoslavnih crkava i kapela iz većih i manjih naselja na ovom području, a Episkopski dvor u Pakracu je spaljen i gotovo potpuno uništen. Jedan deo pokretnosti iz ovih sakralnih građevina je evakuisan i prenet na čuvanje u manastir Orahovica, dok je manji broj sklonjen u Srbiju. 

Tokom prethodnih godina su stvoreni prihvatljivi uslovi za vraćanje spašenih  pokretnosti Srpske pravoslavne crkve na područja s kojih potiču, u ovom slučaju Zapadne Slavonije. Tako je, recimo, 2018. godine preko mešovite srpsko-hrvatske komisije za povraćaj kulturnih dobra, u Pakrac iz riznice patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima vraćeno 108 predmeta, mahom poreklom iz hramova u Lisičinama i Velikih Bastaja i nekoliko zografskih ikona nepoznatog porekla. Uz to, Eparhiji pakračko-slavonskoj je iz više različitih izvora vraćeno - i još uvek se vraća - više  desetina pokretnosti od izuzetnog umetničkog, duhovnog i istorijskog značaja. Deo se čuva u depou pri  dvoru u Pakracu, a manji deo je smešten u manastiru Orahovica.

- Uslovi za zaštitu i očuvanje ove vredne zbirke u celini gledano je dobro, ali stanje samog crkveno -umetničkog blaga je izuzetno loše i zahteva neodložan konzervatorski tretman – otkriva nam Katarina Dobrić, istoričarka  umetnosti iz Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture. – Međutim, da bi se započelo sa konzervacijom i restauracijom tog materijala, a potom i rad na njegovoj prezentaciji u obnovljenom krilu Episkopskog dvora kao muzejske riznice, neophodna je izrada projekta konzervatorsko-resturatorskih radova na ikonama i ikonostasima iz depoa u Pakracu i manastiru Orahovica. 

Pripreme za realizaciju ovog poduhvata započele su prošlog marta dolaskom konzervatora Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Pakrac, kada je primarni zadatak bio sagledavanje uslova u kojima se predmeti čuvaju i stanja u kojem se nalaze. Iako su u depoima pohra- njeni i bogoslužbeni predmeti od metala i tekstila, rad  konzervatora Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture je baziran i kreće se u okvirima konzervacije i restauracije bojenog sloja ikona na drvetu, platnu i metalu, drvenih nosilaca bojenog sloja i duboreznih ramova, pozlate, delova ikonostasa i crkvenog mobilijara, odnosno tronova i pevnica. 

- Prva faza projekta konzervacije i restauracije zbirke ikona i ikonostasa Eparhije pakračko-slavonske Srpske pravoslavne crkve je tokom 2023. i početkom 2024. godine obuhvatila pregled, popis, detaljna foto i specijalna snimanja: UVR, UVF, ICR, IRFC... te istraživanja istorijata i opis stanja sa predlogom opšteg konzervatorskog tretmana – navodi Katarina Dobrić. – Svaki predmet koji se čuva u eparhijskim depoima kao deo novoformirane zbirke Eparhije pakračko-slavonske je obrađen. Do sada ih je inventarisano 380, sa podacima na inventarnom kartonu i dodeljenim inventarnim brojem. 

Među ostalim, u tom popisu se našla i dela izuzetnih vrednosti kao što su ikone sa prvog ikonostasa crkve manastira Orahovica majstora Save Krabulevića sa kraja 17. veka i drugog ikonostasa Pavla Simića iz 1869, te dela koje je slikao Vasilije Romanović za Blagoveštensku kapelu. Sačuvane su i ikone sa starog ikonostasa iz manastira Sveta Ana (njih ukupno 11) iz sredine 18. veka nepoznatog autora, kao i radovi Arsenija Teodorovića iz 1800, prvobitno namenjeni Sabornom hramu Sv. Trojice u Pakracu, a kasnije prebačeni u crkvu Sv. Ilije u centru Pakraca koja je srušena. 

Iz srušenog hrama Uspenja Bogorodice u mestu Sirač, koji je bio prvo boravište preseljenog pećkog patrijarha Arsenija III Čarnojevića, u eparhijskom depou se čuva, ali je u jako lošem stanju, nekoliko vrhunskih dela Trifona molera, nastalih oko 1779,  te ceo ikonostas iz mesta Orahovice umetnika Jovana Četirevića Grabovana iz 1744/5, ostavrenje izuzetnih umetničkih vrednosti. I mnogo toga drugog čeka na konzervaciju, kao što su zografske ikone iz Virovitice, manastira Pakra i Orahovica, kao i ikone iz hramova u zapadnoj Slavoniji, od kojih neke spadaju u red najznačajnijih i najlepših primera svoga vremena. 

  - Na osnovu sprovedenih istraživanja i izvršenog uvida u stanje, a u skladu sa urađenom valorizacijom, kao i procenom stepena ugroženosti svakog pojedinačnog dela, stručnjaci Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture su dali predlog mera zaštite za nekoliko najvrednih i najugroženijih ikona koje treba da budu prve koje zahtevaju hitan konzervatorsko-restauratorski tretman. I on bi trebalo da počne što pre, a najbolje već u 2024. godini – zaključuje Katarina Dobrić, pored koje su u timu Zavoda bili i konzervator za drvo Jovan Ćeranić, slikarka Dragana Trbojević, slikar Vladimir Petrović, koji je bio zadužen za foto i specijalna snimanja, te fotografkinja Marija Erdelji.

Miroslav Stajić