ISTORIJSKA ČITANKA: DEPORTACIJA JEVREJA IZ BAČKE 26. I 27. APRILA 1944. Za većinu bio je to put bez povratka
Nakon kratkotrajnog rata između Jugoslavije i Sila osovine(Nemačka, Italija i Mađarska) aprila 1941. godine, Bačka je potpala pod mađarsku okupaciju.
Po uspostavljanju okupatorske vlasti u Novom Sadu, Jevreji su se našli u teškom položaju.
Sve ove mere su bile u skladu sa zvaničnom državnom politikom prema Jevrejima, koju je tadašnja Mađarska definisala zakonima iz 1938. godine,1939. i 1941. godine.
Ovakva politika je na kraju prerasla i u genocid tokom zloglasnog januarskog pogroma 1942. godine.
Radikalan zaokret prema jevrejskoj zajednici u Mađarskoj zbio se u martu 1944. godine. Naime, 18. marta 1944. godine Adolf Hitler je pozvao admirala-regenta Hortija na razgovor, u kome je ultimativno zahtevao okupaciju Mađarske radi uspešnijeg vođenja rata. Horti je ostao na vlasti, obavezavši se da pojača ratni napor Mađarske, pooštri politku prema Jevrejim i odobri uspostavljanje jedne pronemačke vlade u Budimpešti.
U ranim jutarnjim časovima 19. marta 1944. Godine, obavešteni o sporazumu Hitler—Horti, pred „Habagom”(danas zgrada železnice u Ulici Vase Stajića), počeli su da se okupljaju uniformisani i naoružani novosadski Nemci, koji su se sa nemačkim vojnicima u potpunoj ratnoj spremi pregrupisali. Toga dana započela su hapšenja i mučenja novosadskih Jevreja, u čemu su folksdojčerima i nemačkim vojnicima pružili pomoć mađarski fašisti, takozvani njilaši.
Na osnovu tajnog dekreta, koji je potpisao Laslo Baki, rešeno je da će: „Mađarska kraljevska vlada uskoro počistiti zemlju od Jevreja. Naređujem da čišćenje bude uređeno po teritorijalnoj podeli. Jevreji, bez izuzetka na godine ili pol, moraju biti deportovani do određenih logora. U gradovima i selima, deo Jevreja će biti smešten u jevrejske zgrade ili getoe, koje će odrediti vlasti”.
Da bi se obezbedila jevrejska imovina za konfiskaciju još pre nego što je počelo skupljanje i iseljavanja Jevreja, izdato je niz naredbi na osnovu kojih su Jevreji bili dužni da celokupnu svoju imovinu, čak i nameštaj, odela i potrebno posuđe iz domaćinstva, prijave i deponovaju sve vrednosne papire, akcije, predmete od zlata i dragocenosti u banke.
U jevrejskim radnjama i fabrikama sprovedena je stroga zabrana rada, a zatim su predavane na upravljanje starateljima koje je određivala država. Poljoprivredni imanja, bilo da su bila vlasništvo Jevreja ili da su bila držana u zakupu, takođe su stavljana pod sekvestar i predavana na upravu staratelju, zajedno sa celokupnim inventarom.
Oko 8.200 Jevreje iz koncetracionog logora u Baji deportovano je u Aušvic, u transportima koji su se zbili od kraja maja do polovine juna 1944. godine. Od 4.600 Jevreja, koliko je pre aprila 1941. godine živelo u Novom Sadu, kraj rata je dočekalo samo 650.
Odluka o hapšenju i getoizaciji Jevreja na prostoru od Bačkog kanala do Tise (uključivala je i gradove Horgoš, Kanjižu, Novi Sad, Sentu i Sombor) doneta je 19. aprila na sastanku održanom u Ministarstvu unutrašnjih poslova.
Mađarske vlasti u Novom Sadu, dr vitez Mikloš Nađ, gradonačelnik, i Đula Zombori, glavni policijski savetnik, izdali su 26. aprila 1944. obaveštenje o početku deportacije Jevreja u Novom Sadu.
Masovna hapšenja Jevreja Novog Sada sprovedena su 26. i 27. aprila 1944. godine. Svaki pojedinac, kao što je i naredba predviđala, mogao je poneti sa sobom odelo koje se nalazilo na njemu, najviše dva para rublja, hrane za 14 dana, najviše 50 kilograma prtljaga, koji je obuhvatio i posteljinu, pokrivače i madrac. Novac, nakit, zlato i druge predmete od vrednosti nisu mogli poneti. Kuće, stanove i radnje su žandarmerijski i policijski organi odmah pečatili i zaključavali. Hranu sklonu kvaru i životinje uzimale su gradske vlasti i opštinska predstojništva. Novac i predmete od vrednosti (zlato, srebrni predmeti, akcije i dr.) gradske vlasti su popisale i predavale filijali Narodne banke.
Kada su pokupili sve još preostale novosadske Jevreje - oko 1.900 lica - i završili s njihovim pretresom, uputili su ih sve vozom u Suboticu i zatvorili ih u sabirni logor. Na sličan način izvršile su nemačke i mađarske vlasti hapšenje Jevreja i u svima ostalim mestima Bačke i Baranje.
Prva stanica na putu bez povratka za Jevreje iz Novog Sada bila je Subotica. Novosađani su logorisani u prostorijama Gornjobačkog mlina. Spavalo se na golom betonskom podu, bez slame. Za ishranu interniraca nisu se logorske vlasti uopšte starale: internirci su živeli od hrane koju im je subotička jevrejska opština nabavljala i spremala. Zbog namere dalje deportacije, novosadski Jevreji su 15. maja premešteni u geto u Baji, dok su subotički Jevreji upućeni u Bačalmaš. Deportacija Jevreja iz Novog Sada izvršena je planski i sistematski, uz upotrebu svih sredstava koja je posedovala vlast Mađarske i ogromnu pomoć nacističke Nemačke. Ovaj događaj predstavlja jedan od najtragičnijih u modernoj istoriji Novog Sada.
Petar Đurđev
(autor je direktor Istorijskog arhiva grada Novog Sada)