Avgustinčićeva „Julka” obasjava seni heroja Batinske bitke

Tako je te 1983. godine publika imala priliku da vidi Batu Živojinovića kako mauzerom ruši nemački avion, ali je ostala uskraćena za, na filmsko platno prenesenu, bitku u kojoj je poginuo nikada tačno utvrđen broj „sibiraca“, odnosno ratnika sovjetske Crvene armije i partizanskih boraca NOVJ, iako se najniže procene kreću od 2.000 do 3.000 poginulih.

Svojevrsni paradoks nepisanog pravila da se Batinska bitka, za razliku od proboja Sremskog fronta čija je bila strateška uvertira, nije previše spominjala, leži i u činjenici da je upravo na mestu održavanja ovog boja protiv udruženih fašističkih vojnih snaga nacističkog Vermahta, od njih okupirane marionetske fašističke Mađarske i zločinačke, ustaške takozvane Nezavisne države Hrvatske, kao prvi u netom oslobođenoj Jugoslaviji nikao monumentalni spomenik „Pobede“, koji i danas iz baklje u visoko podignutoj levici Nike obasjava dunavski put lađarima i putnicima namernicima. Radom Antuna Avgustinčića i Draga Galića, kasnije proširenog celim memorijalnim kompleksom, dominira statua Pobede ( referenca na boginju Niku ali i Kip Slobode u luci Njujorka), otkriven je već koliko 1947. godine ali kako je u najvećoj meri bio posvećen sovjetskoj braći po oružju jugoslovenskih partizana, raskid nove Jugoslavije i SSSR-a tek godinu dana kasnije, bacio je u zapećak impresivan spomenik postavljen na desnoj obali Dunava, na „Krvavoj koti 169“, koji u široj okolini i dan danji nosi nadimak „Julka“. Time je, utisak je, ovo veličanstveno spomen obeležje, nedavno prezentovano i u Muzeju moderne umetnosti MoMa u sklopu izložbe o spomeničkom nasleđu socijalističke Jugoslavije, doživelo potpuno identičnu sudbinu jednom drugom spomeniku velikog skulptora, Avgustinčića, udaljeno tek dvadesetak kilometara od Batine, Somboru.

Naime, mada je slovio za ubeđenog levičara i pripadao krugu tako ideološki orijentisanih umetnika, uostalom bio je 1939. i predsednik Društva prijateljstva SSSR-a i Jugoslavije, Avgustinčiću nije smetalo da sa Galićem 1940. godine izradi somborski spomenik, u marsejskom atenatatu ubijenog, kralja Aleksandra Karađorđevića, kreatora Šestojanuarske diktature tokom koje su komunisti i njihovi simpatizeri stavljeni na „listu za odstrel“, odnosno zabranu rada i njihovo utamničenje kao političkih protivnika. Ulaskom mađarskih okupacionih snaga u Bačku, već godinu dana kasnije, spomenik je uklonjen, da bi ga posleratne komunističke vlasti pretopile u topolivnici u Topoli, dok je sam Avgustinčić u svojim zvaničnim referencama (ali i zvanične apologete velikog kipara) ovaj spomenik pominjao samo kao „konjaničku skulpturu“.

Predistorija prvog monumentalnog spomenika „nove Jugoslavije“ seže u Avgustinčićev boravak sa delegacijom NOVJ u Moskvi u koju je otišao još u proleće 1944. godine ne bi li po nacrtima Đorđa Anderejevića Kuna dao da se izrade ordeni za očigledno pobedničku partizansku vojsku. Kako je iz Moskve došao tek po završteku rata u njegovim mapama se već nalazio prednacrt spomenika Batinske bitke, o kojoj je čuo mnogo toga pošto su u njoj najvažniju ulogu odigrali upravo Crvenarmejci Trećeg ukrajinskog fronta pod komandom maršala Tolbuhina, pored Žukova Staljinovog najomiljenijeg vojskovođe. Ipak, zamišljen kao svojevrsna zahvalnica sovjetskoj braći i sa idejom da bude ekspresno izgrađen kako bi ga videli i borci Crvene armije koji se nakon sloma nacističke Nemačke i demobilizacije Dunavom vraćaju u ŠSR, njegova izgradnja je prvobitno, već pri kraju ratnih operacija 1945. godine, uz obećanje Josipa Broza Tita da će bit izvršen do kraja juna iste godine, bila poverena izvesnom sovjetskom inžinjerijskom pukovniku, arhitekti Feldmanu, čije je ime, ali i celokupna biografija, do danas ostala tajna.

Pripreme za postavljanje spomenika zamišljenog kao klasičnog predratnog soc-realističkog memorijalnog monumenta sa primesama ruske avangarde koji bi predstavljao sovjetskog pripadnika elitnih gardijskih jedinica takozvanih „razvijotki“ uzdignutog na visoki stub, bile su uveliko u toku, ali je, koristeći svoje lično prijateljstvo sa liderom jugoslovenskih komunista i pobedničkih partizana Titom i vlastiti visoki položaj u hijerarhiji novih vlasti, Avgustinčić stopirao ceo projekat i progurao svoju ideju „Pobede“ čija sedammetarska figura na obelisku visokom 19,5 metara i danas dominira platoom Gradac, poviše sela Batina sa desne, danas hrvatske, obale Dunava. U temeljima ovog monumenta nalazi se i kosturnica sa ostacima pronađenih 1.297 poginulih boraca Crvene armije, iako se zna da je i ogroman broj njih zauvek nestao u plahovitim, ledenim vodama Dunava. Docnije, ceo kompleks je 1979. godine upotpunjen Spomen domom Batinske bitke, dok je dve godine kasnije i sa leve, danas srpske, strane velike reke podignut Spomen muzej jednoj od najvećih i najkrvavijih bitaka Drugog svetskog rata na prostorima Jugoslavije. Kako na trusnom području kao što je Balkan ne nedostaje ratova i stradanja, poslednji u nizu, građanski jugoslovenski rat je doneo zapuštenost i delimično skrnavljenje ovog monumenta, čemu je doprinela i dramatična promena ideološkog narativa novonastalih samostalnih država, da bi u periodu proevropskog „šminkanja“ deklarativnim antifašizmom njihova obnova i uređenje bilo iskorišteno za predstavljanje onog lepšeg, slobodarskog lica država sukcesora blaženopočivše Jugoslavije prema svetu.

         Milić Miljenović