BICIKLOM KROZ VOJVODINU Kameni blokovi i Mikini stihovi sećaju na nevine žrtve iz aprila ’41.

Na strelištu nije bilo ljudi, ali sam ugledao nadrealnu scenu: rashodovani helikopter i amfibiju američke vojske. Inače, Lovačko društvo “Fazan” u Temerinu, koje ima 130 aktivnih i tridesetak počasnih članova, jedno je od najstarijih u Vojvodini. Za dve godine će obeležiti pun vek rada, mada su nađeni dokumenti koji potvrđuju da su Temerinci organizovano lovili još 1905. Nešto dalje od strelišta, odmah pored puta - lepo održavan krst, sa vencem cveća ispod raspetog Isusa, jedan od simbola vojvođanskih polja o kojima su pevali i pisali Veljko Petrović, Draško Ređep, Đorđe Balašević, Zvonko Bogdan, Mika Antić i drugi hroničari i pesnici ravnice.

Ulazim u Sirig. Za četiri godine selo će proslaviti 100. rođendan. Planski je na današnjem mestu nastalo 1927. (mada se pominje još u DŽV veku) na pustari na kojoj se naselilo oko 200 porodica iz Bođana i Vajske, koje su raseljene zbog poplava Dunava 1924. i 1926. Njima je dodeljena zemlja oduzeta agrarnom reformom od Srpske pravoslavne crkve. Kasnije se u Sirig doselilo još 25 porodica solunskih dobrovoljaca iz banatskog sela Sokolac. Te porodice su bile doseljene iz Like u Banat, ali su morale da napuste tamo dodeljenu im zemlju, jer je njihov raniji vlasnik dobio sudski spor protiv države, pa su ponovo morale da se pakuju, ovog puta za Bačku.

Sirig se u predratnim godinama lepo razvijao, da bi ga već prvi dani fašističke najezde zavili u crno. Tog 13. aprila 1941. selo je bilo poprište prvog masovnog streljanja u okupiranoj zemlji, na koje opominje spomenik koji se nalazi na mestu masakra. Najpotpunije je o ovom krvavom događaju pisao dugogodišnji direktor seoske osnovne škole, istoričar Branko Srnić u svojoj knjizi “Aprilska tragedija: Sirig, 13. aprila 1941”:

“Pri povlačenju Prve armije Jugoslovenske vojske jedan vod je kao zaštitna jedinica postavio protivtenkovske topove i mitraljeze u selu i tu su čekali dolazak Hortijevih jedinica iz pravca Srbobrana. Negde izjutra 13. aprila (između 8 i 10 časova) iz očekivanog pravca su naišla troja borna kola, ali su topovskim dejstvom uništena dvoja sa verovatno šest vojnika u njima. Treća kola su se vratila u Srbobran do glavnine Mađarske vojske.

Zaštitna jedinica Jugoslovenske vojske je odmah potom napustila svoje položaje u selu, tako da se kod Siriga borbene aktivnosti nisu dalje razvijale. Oko podneva je na selo sa srbobranske strane ispaljeno nekoliko granata, a odmah potom su iz Temerina stigli naoružani nemzeteri koji su počeli da teraju stanovnike da izađu na put prema Srbobranu kako bi belim maramicama dočekali i pozdravili Mađarsku vojsku. Jedan deo stanovnika, pogotovo onaj koji je imao nekakvog ratnog iskustva, blagovremeno je izbegao iz sela pretpostavljajući da će biti odmazde, ali je više od polovine seljana, sa velikim brojem žena i dece, izašao na ukazano mesto”.

Branko Srnić je naveo da je isterano na “doček” 683 stanovnika, od toga 417 dece i 266 odraslih. Uz to se na stratištu našao i nepoznati broj ljudi koji su se zatekli u selu bežeći ispred hortijevaca, a među njima je bilo i nekoliko vojnika.

Oko 17 časova sa srbobranske strane, preko mosta na Jegričkoj, počela se približavati mađarska vojska. Deo vojne kolone je prošao prema Novom Sadu, a onda se zaustavio jedan kamion i iz njega su izašli vojnici naoružani puškomitraljezima i puškama. Vojnici su se rasporedili po drumu, a nedugo potom su po okupljenim Sirižanima otvorili vatru iz svih oružja. Paljba je trajala desetak minuta, a na licu mesta je poginula 61 osoba, 28 ih je teško, a 51 lakše ranjeno. Ubijanje preživelih, kao i pljačkanje sela, obavljeno je odmah posle streljanja, ali se nastavilo i sledećeg dana, 14. aprila, kada je ubijena 31 osoba.

Pravoslavna crkva Svetog Vasilija Ostroškog u Sirigu utemeljena je 12. maja 1992. Crkvu je projektovao Branislav Kosović iz Bačke Topole a celokupna aktivnost oko pripreme i izgradnje hrama odvijala se pod rukovodstvom Crkvenog opštinskog odbora SPC u Sirigu. Osveštenje crkve su obavili Episkop bački Irinej Bulović i Episkop baranjski Lukijan. Prvi sveštenik u Sirigu, Cvetko Milivojević, postavljen je 1. novembra 1996. a prvu službu je održao u crkvi u izgradnji 17. novembra iste godine. Danas je Crkvena opština Sirig u sastavu Bačke parohije. Prostor ispred hrama lepo je uređen a cvetnom baštom dominira spomenik Solunskim ratnicima, koji je izradila Umetnička livnica Stanišić a postavljen je 2007. Na njemu su uklesana imena 192 Solunca, osnivača sela.

Od svih ranjenih umrlo je 14 ljudi, a u zatvoru u Temerinu ili na okolnim salašima podleglo je još šest osoba. Po popisu Đorđa i Božidara Vujanovića, bilo je 111, a po popisu Branka Srnića ukupno 112 identifikovanih žrtava. No ta se brojka ne može smatrati konačnom. Braća Vujanović, primera radi, u svojoj monografiji Sirig navode još dva imena za koja pouzdano znaju da su toga dana ubijena (žandar Ilija Vulpija iz Temerina i Ranislav Stevanović iz Trbušana, Kolubarski srez), ali ih iz nekog razloga ne pominju u spisku postradalih.

Kolega sa RTV-a Đorđe Nikolić 2012. razgovarao je sa Blažom Subotićem svedokom masakra koji je te 1941. imao 7 godina: “U toj pucnjavi ubijeni su mi majka i strina. Strina je stavila ceger na glavu, mislila je da će tako da se zaštiti. Metak je pogodio u glavu, majka se okrenula da joj pomogne pa je i ona dobila hitac u grudi. Mlaz krvi iz majčinih grudi me je zalio po licu, sav sam bio krvav!”

Na mestu zločina, 1976. podignut je monumentalni spomenik od nekoliko kamenih blokova na kojima se nalaze imena žrtava (među njima u deca, pa i bebe od godinu dana) kao i stihovi Mike Antića: “Za svakog ko je neprijatelj - ovo mesto je kraj sveta. Od Siriga se dalje ne može!” Autori ovog spomenika su vajar Pavle Radovanović i arhitekta Milorad Berbakov. Obilazeći Vojvodinu na biciklu video sam mnoge spomenike posvećene žrtavama fašizma i moj utisak je da je ovaj umetnički najimpresivniji.

Tragični događaji od 13. i 14. aprila nisu bili kraj mukama Sirižana. „Sva ona lica srpske, bosanaske i crnogorske, te ciganske narodnosti, nadalje Jevreji, koji pre 31. oktobra 1918. godine nisu imala opštinsku zavičajnost na području velike Mađarske (bez Hrvatske), a nisu ni potomci ovakvih lica, to jest useljenici ili kolonisti, dužni su napustiti područje države u roku od tri dana, počevši od 29. ovog meseca u 0.00 sati“. Ovo je bila naredba mađarskog generala Ferenca Bajora, vojnog komandanta Novog Sada, obznanjena 25. aprila 1941, tačno dve sedmice pošto je mađarski regent Mikloš Horti, uz bojni poklič „Napred, na hiljadugodišnje granice!“, svoje honvede poslao u napad na Kraljevinu Jugoslaviju. Njegov glavni cilj bila je Bačka, a upravo u njoj je bio naseljen najveći broj od ukupno 19.200 dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata, koji su dobili pravo na kolonizaciju. Preživeli Sirižani proterani su iz svojih kuća, većina ih se uputila u pravcu starog zavičaja u Hercegovini, neki su na putu i stradali. Oni koji su se posle rata vratili - dali su novi život ovom selu.

U centru Siriga, duž cele Ulice kralja Petra, postavljene su svetiljke u obliku fenjera, što je retkost u drugim mestima ove veličine. Tu je i spomenik borcima poginulim u NOB-u (1941-1945) postavljen još u vreme socijalizma. Na izlasku iz sela prema Zmajevu nailazim da živopisno dekorisane prostorije dve političke partije (SPS-a i POKS-a), i na obe stoji natpis - “Izdaje se”.

Robert Čoban