IZ ARHIVA GRADA: Revolucija i bombardovanje grada 1849. godine

Revolucija u Ugarskoj bila je uperena protiv feudalne vlasti i bitke za osnovna ljudska prava i imala je obeležje borbe za samostalnu i nezavisnu državu. Počela je u Pešti 15. marta, a zbog nepriznavanja nacionalnih prava drugim narodima u Ugarskoj došlo je do revolta Srba, koji su na Majskoj skupštini proglasili Srpsko Vojvodstvo.

Kako objašnjava direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev vihor rata koji je nemilosrdno pustošio Bačku i Banat tokom revolucije 1848. i 1849. godine nadvio se nad Novim Sadom 12. juna 1849. godine. Tačno godinu dana od otpočinjanja ratnih sukoba između revolucionara Lajoša Košuta i srpskih rodoljuba Novi Sad je doživeo najveće materijalno razaranje u svojoj modernoj istoriji. Nakon bitke kod Kaća, koja se odigrala 7. juna 1849. godine, austrijska Južna armija krenula je ka Novom Sadu i Petrovradinskoj tvrđavi.

-  Kada su general Josip Jelačić i Đorđe Stratimirović zauzeli poziciju prema takozvanom brukšancu preko puta Varadina i sa austrijskim trupama pokušali da prisile mađarski garnizon na Petrovaradinskoj tvrđavi da se preda počela je odmazda – kaže Đurđev. – Oko tri sata ujutru 12. juna 1849. godine sa Petrovaradina otpočelo je jako topovsko bombardovanje Novog Sada, koji je u podne već goreo, a u prenošenju vatre pomogao je i jak vetar koji je tog dana duvao. Do predveče grad je bio gotovo potpuno uništen.

Banova i srpska vojska su se povlačile iz Novog Sada. Nesrpsko stanovništvo bilo je u brukšancu i u Varadinu, dok su Srbi bežali na temerinski drum prema Jarku, kao i u sremska sela, ali su se noću vraćali kako bi pokušali spasiti iz svojih domova ono što je preostalo.

- Toga dana bila je velika vrućina, a noću se spustila jaka kiša, te se oni, koji nisu imali dobra odela su se razbolevali i gubili živote – pojašnjava Đurđev. – Od 2.812 zgrada ostalo je nešto više od 800, a najviše je stradao centar grada, gde su bile najlepše kuće, odnosno Gospodska, Futoška, Kamenička, Ćurčiska, Hlebarska i druge ulice. Kulturna šteta koju je grad pretrpeo bila je nemerljiva. Srušena je Saborna crkva sa obližnjom Grčkom školom, Nikolajevska i Almaška crkva sa okolnim blokovima, stari Vladičanski dvor koji je sazidao još vladika Visarion Pavlović, a izgorela je eparhijska arhiva, vladičina biblioteka, teško je oštećena Jermenska crkva. Slična sudbina je zadesila malu Reformatsku crkvu i arhivu, porušena je i mala Evangelička crkva sa parohiskim domom i jevrejska Sinagoga.

Stradale su i neke od najpoznatijih kafana, kao što su bile „Zeleni venac“, „Kamila“, „Han“ kod Nikoljevske crkve, te zgrada Srpske gimnazije sa arhivom, Hajlova pivara, oštećena je Gradska kuća sa arhivom, izgorele su „Donja šuma“, „Vrbaci“ i gradska „Dudara”.

- Izbombardovana je štamparija dr Danila Medakovića i između ostalih i obe Hayićeve kuće, sa bibliotekom od 3.000 knjiga i sakupljenom građom za srpsku istoriju - ističe Đurđev. - Broj stanovnika posle 1849. godine smanjio se sa 20.000 na svega nešto više od 7.000. Bilo je potrebno dve decenije da Novi Sad ponovo ima isti broj žitelja kao pre uništenja.

Tek pedesetih godina 19. veka podignute su nove kuće u centru i počeo je ekonomski oporavak grada, a već dve decenije kasnije Novi Sad je postao kulturno središte na samo Srba u Vojvodini već i šire i dokazao da će se čak i nakon najtežih razaranja uvek uzdići. Kao podsetink, u Zmaj Jovinoj i Dunavskoj ulici, još su u fasade zarivena dva topovska đula ispaljena te kobne 1849. godine.

        S. Kovač