Biciklom kroz Vojvodinu: Stara Pazova (3)

Feta Muslijević je Goranac i on brine o Katoličkoj crkvi Presvetog Trojstva u Svetosavskoj br. 4 u Staroj Pazovi. Otključava nam vrata hrama i objašnjava da nedeljnu misu ovde služi župnik iz Golubinaca. 

Kamen temeljac za ovu crkvu blagoslovili su 1908. Karlo Pavličić, župnik inđijski, Franjo Vuković, župnik golubinački i Josip Galeta, župnik novobanovački, a 11. jula iste godine je otpočela gradnja crkve. Izvođenje radova preuzeo je zidarski majstor Josip Cimerman iz Novog Slankamena za 20.210 kruna i 87 filira. Zapisi govore da je impozantna bila procesija koja je krenula iz dvorišta Nikole Žažinca a u kojoj je učestvovala „sva mesna inteligencija koja se kretala na mesto gde će biti blagoslov kamen temeljac, gde se okupilo i mnogo znatiželjnika inoveraca, evangelika”.

Interesuje me zašto se u lusteru na sredini crkve nalaze nojeva jaja, mladi popa odgovara da je to zbog verovanja da ona rasteruju paukove.

Najstariji zapis o pravoslavnoj crkvi u Staroj Pazovi potiče iz 1775. a nalazi se u inventaru, koji je sačinjen po nalogu mitropolita Vićentija Jovanovića i potpisan od Mojseja Popovića jeromonaha krušedolskog. Iz njega se saznaje kakav je bio nameštaj i unutrašnje uređenje crkve. O vremenu nastanka, mestu kao i spoljašnjem izgledu tadašnje crkve nema podataka pošto su prve strane zapisnika oštećene. Zna se da je crkva popravljena 1782.

Današnja Srpska pravoslavna crkva Svetog proroka Ilije u Staroj Pazovi je reprezentativna, monumentalna neoklasicistička građevina podignuta 1828. Kada je stara crkva srušena ne zna se. O zidanju nove sadašnje crkve Svetog proroka Ilije ima zapis na “Zborniku propovedi” pisan rukom tadašnjeg paroha Živojina Sviračevića od 18. januara 1829. Zidanje je počelo 25. aprila 1827. krst na toranj je podignut 3. juna 1828. Preseljenje u novu crkvu je izvršeno 18. novembra 1828. 

Na Ivandan 1900. godine Staru Pazovu je zadesilo veliko nevreme koje je oštetilo i sam toranj. Tako je 19. jula 1907.godine podignut novi na 4 stuba sa novom građom, pokriven bakrom, zaštićen gromobranom, sa zlatnim krstom i zlatnom jabukom. Te iste godina 23. jula kupljena su i dva nova zvona od strane štedionice veleposednika Nikole Petrovića… 

Ispred crkve jedan monument novijeg datuma -  reč je o spomeniku meštanima Stare Pazove stradalim u ratovima devedesetih. Sretali smo ovakva obeležja širom Vojvodine i svuda je bilo najviše do deset imena. Ovde nalazimo više stotina imena poginulih po godinama 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996. i 1998. i pet imena 1999. u vreme rata na Kosovu i NATO agresije na SR Jugoslaviju. Potresno svedočanstvo jednog vremena.

Slovački narodni dom je monumentalna zgrada u ulici Ćirila i Metodija br. 11.  Ideja o izgradnji Narodnog doma koji bi bio mesto okupljanja jugoslovenskih Slovaka i Čeha, nastala je 1923. Rad na polju kulture intezivira se nakon 1928. kada su Slovaci u Staroj Pazovi ujedinjeni u evangeličkom crkvenom saboru izgradili Crkveno–narodni dom, kasnije nazvan Slovački narodni dom sa prelepom salom koju je koristila crkva, ali koja je služila za održavanje pozorišnih predstava. U njoj je bila smeštena Slovačka narodna čitaonica, u domu je svoje prostorije imao i crkveni sabor, tu su se održavali i časovi veronauke, uvežbavale crkvene pesme, sastajali prezbiteri …

Ovde su svoju delatnost razvijala i slovačka društva - pozorišni kružok, seljački hor, dobrovoljno vatrograsno društvo, sportski klub „Šćefanjik“ i narodna škola. 

Još jedna impozantna zgrada vezana je za baštinu ovdašnjih Slovaka. Zgrada župnog dvora Slovačke evangeličke crkve podignuta je 1894. a nekada je služila i kao dom svešteničke porodice, dok se danas u njoj nalazi Centralni arhiv slovačke evangeličke crkve u Srbiji.  U depoima Centralnog arhiva slovačke evangeličke crkve nalazi se bogata zbirka dokumentarne arhivske građe: rukopisa, zapisnika, geneologije, fotografija, periodične štampe i knjiga iz crkvenog života ne samo evangeličke već i drugih crkva na području bivše Jugoslavije.

Jevrejsko groblje u Staroj Pazovi nalazi se odmah uz protestantsko i pravoslavno. Milivoj Kovacevic mi priča kako ga povremeno čisti i održava Stevan Korać, pesnik i entuzijasta iz Vojke.

Tačni datum naseljavanja Jevreja u Staroj Pazovi nije poznat, smatra se da ih je bilo početkom 19. veka. Pred sam Drugi svetski rat bile su 54 osobe. Bila je to mala zajednica, tek 28. marta 1903. kupili su zgradu za sinagogu od Katarine Oto, veličina poseda bila je 9 ari i 41 m2, Bila je to skromna zgrada koja je služila vernicima sve do maja 1942. godine, kada su svi Jevreji iz Stare Pazove, njih 56 odvedeni u nepoznatom pravcu i niko od njih se nije vratio. U dvorištu zgrade je bio „šakteraj” gde se klala živina. Šakter je bio istovremeno i kantor. Bila je to filijalna „Izraelitska bogoštovna opština” Jevrejske opštine u Zemunu, ali je imala Jevrejsku osnovnu školu sa dva učitelja, sa bibliotekom u Jevrejskoj opštini i sa sportskim klubom „Hakoah”. Poznata su imena kantora Vilima Atlasa i poslednjeg Herškovića. Zgrada je 6. januara 1949. prodata i srušena.

Najstarija knjiga je iz 1583. a u zbirci se nalazi Jevanđelje Svetog Marka iz perioda kada su se Slovaci doseljavali na ove prostore kao i pesmarice… Zanimljivo je da se u arhivu nalazi Novi zavet Vuka Stefanovića Karayića i Stari zavet i Psalmi Đure Daničića kao i brojna izdanja na mnogim jezicima (aramejski, španski, kineski, italijanski, latinski, starogrčki….). 

Nedavno je u Domu kulture u Staroj Pazovi otvorena izložba fotografija Pavela Surovog iz Kisača pod provokativnim nazovim „Korona”. U okviru NALED-ovog projekta „Etno mreža” koji promoviše kućnu radinost žena širom Srbije - tom prilikom su lokalne žene, obučene u slovačke narodne nošnje predstavile svoje rukotvorine i tradicionalna jela poput nadlački, specijaliteta od kuvanog testa posutog orasima ili sirom. Pitaju me odakle znam slovačku pesmu „Hej javor, javor, javor zeleni”, kažem im da sam odrastao u Baču pored Selenče a one mi otkrivaju da je deo pazovačkih Slovaka doseljen upravo iz Selenče.

Zajednički život Srba i Slovaka u Staroj Pazovi traje vekovima. Još vreme Osmanskog carstva (16-18. veka) Pazovu su naselili Srbi. Već 1730. u Staroj Pazovi postoji Srpska narodna osnovna škola. Oni su ostali pretežno stanovništvo sve do kraja 18. veka. Slovaci su se doselili u ovaj deo Srema, tada južni deo Habzburške monarhije, posle 1760. uglavnom iz srednje Slovačke. Doselili su se i zbog siromaštva ali i zbog Mađara katolika, koji nisu bili pobornici njihove nove protestantske vere. Nemci su se doselili 1791. na prostor koji je dobio ime Nova Pazova a tada i Stara Pazova dobija svoje ime. Prema poslednjem popisu u Staroj Pazovi živi 56% Srba, 31% Slovaka i 13% pripadnika ostalih naroda. Svi ulični natpisi u mestu su dvojezični - srpski i slovački.

U Staroj Pazovi proizvodi se jedna jedinstvena poslastica - čokolada „Srbijanka”. Sa Eminom Dautovićem, vlasnikom malog zanatskog pogona koji proizvodi „Srbijanku” na kraju naše ture pijemo kafu u jednom od lokala u centru mesta. „Srbijanka”, čokolada koja ima konture geofrafskog oblika Srbije, čak i reljefe srpskih planina - postala je pravi hit, naročito među našim ljudima u inostranstvu a postoji i u verziji sa yemom od šljiva kao punjenjem. Emin, Pazovčanin od oca Bošnjaka i majke Hrvatice, od skora oženjen Srpkinjom - prava je slika i prilika multietničnosti ovog kraja.

Emin nam priča da planira otvaranje prodavnice i poslastičarnice u centru mesta, odmah do prostora Turističke organizacije Stara Pazova pa će tako ova opština pored poslastica Nikole Gašparovića iz Golubinaca, dobiti još jednu autentičnu „slatku kuću”.

Na izlasku iz Stare Pazove nalazi se i čuvena Kuća fudbala Fudbalskog saveza Srbije. Ovaj moderan sportski kompleks je otvoren 14. maja 2011. Ukupna cena je iznosila 15 miliona evra. Kompleks je ukupne površine od 11,5 hektara, što uključuje i 10.000 metara kvadratnih zatvorenog prostora, i 60.000 metara kvadratnih otvorenih terena. Pored fudbalskih terena, kompleks ima atletsku stazu, hotel, restoran i teretanu. Otvaranju kompleksa 2011. prisustvovali su tadašnji predsednik FIFA Sep Blater, predsednik UEFA Mišel Platini, predsednik FSS Tomislav Karayić koji se smatra i najzaslužnijim za podizanje Kuće fudbala.

Na putu ka Starim Banovcima prolazimo pored (tačnije ispod) stabla Bele topole koje od 1983. predstavlja botanički spomenik prirode 3. kategorije kao značajno prirodno dobro i registrovano je u Centralnom registru zaštićenih dobara u Zavodu za zaštitu prirode Srbije u Novom Sadu. Visina stabla je 35 metara, raspon krošnje je 32 metara dok je obim stabla na prsnoj visini 6,50 metara. Bela topola samoniklo raste samo na severnoj polulopti, dok je na južnu preneta veštačkim putem. Rasprostranjena je po svim naplavnim zemljištima nizina, uz velike reke od Altanskog okeana do Afrike. Biljka je dvodoma i cveta u martu i aprilu. Starost Bele topole kod Stare Pazove procenjuje se na oko 110 godina, a stablo može doživeti i 300 godina, što je fiziološki maksimum ove vrste. Stablo u Staroj Pazovi zbog svojih izvanrednih dimenzija, vitalnošću i starošću predstavlja jedan, veoma redak, kapitalan primerak ove autohtone vrste drveća u Vojvodini. Prema drevnoj mitologiji, Bela topola je posvećena Herkulesu jer je uništio Kakusa (vatreno čudovište, sin Vulkana) u pećini na Aventinskom brdu koje je bilo prekriveno ovim drvećem. U momentu svog trijumfa ograničio je vrh brega gomilom Bele topole, kao dokaz njegove pobede.

n Robert Čoban