Sećanje na 9. novembar 1918. i oslobođenje Novog Sada

Oslobođenje Bačke, Banata i Baranje stvorilo je uslove da narod izabere predstavnike za Veliku narodnu skupštinu, koja je dve semice kasnije, 25. novembra, u Novom Sadu donela istorijsku odluku o prisajedinjenju tih regija Kraljevini Jugoslaviji. Oslobođenje i ulazak srpske vojske u Petrovaradin i Novi Sad ostalo je zabeleženo u istoriji Srpske Atine kao dan u kojem nijedan stanovnik nije izgubio život i u kojem nijedan most nije srušen. Oslobodioce je dočekao srećan narod, željan mira i reda, željan onoga što će ubrzo uslediti – prisajedinjenja Bačke, Banata i Baranje Kraljevini Srbiji.

Put od 1914. do 1918. godine bio je protkan teškim mukama i iskušenjima kroz koje je prošlo novosadsko stanovništvo, naglašava direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev.

- Gradska uprava je 3. avgusta donela odluku o prestanku rada svih ustanova koje su okupljale Srbe: Srpske čitaonice, Srpskog sokola, Zanatske zadruge, Trgovačke omladine, Zanatlijskog kola, pevačkog društva „Neven”, a uskoro su prestali da izlaze i listovi na srpskom jeziku: „Zastava” i „Branik”. Zatim su raspuštene i sve srpske političke stranke u Ugarskoj: Radikalna, Liberalna i Narodna - kaže Đurđev. - Usledile su antisrpske manifestacije, prilikom kojih su razbijane firme srpskih dućana koje su bile ispisane ćirilicom. Uveden je ubrzo i preki sud, a zatim je usledio talas internacija svih viđenijih Srba: Jaše Tomića, Janka Perića, Mite Klicina, Mite Aleksijevića, Stevana Adamovića, Koste Hayija, Isidora Bajića i mnogih drugih.

Civilno stanovništvo bilo je svesno bezizlaznosti i složenosti situacije. Ono se stoički nosilo sa strahovladom, dok su mobilisani hrabro tražili šansu da se predaju srpskoj ili, kasnije, ruskoj vojsci.

- I pored teških nestašica, ideja humanosti nije nestala u Novom Sadu, pošto je 1917. godine formiran Središnji odbor za smeštanje sirote i gladne dece iz Bosne, Hercegovine i Dalmacije po Novom Sadu i drugim mestima današnje Vojvodine. Odbor je u svom radu uspeo da spase nekoliko hiljada dece - kaže Đurđev.

Posle proboja Solunskog fronta i kapitulacije Bugarske, usledio je i prevrat u Ugarskoj. Austrougarska monarhija se krajem oktobra 1918. godine raspala, a 3. novembra i kapitulirala. Srpski političari i rodoljubi su počeli da se okupljaju i organizovano da deluju u Novom Sadu već početkom jeseni 1918. godine. Među njima je pokrenuto pitanje formiranja odbora koji bi po slomu Austrougarske preuzeo vlast u gradu iz ruku mađarske uprave.

- Prvi takav odbor stvoren je na inicijativu predratnog vođe Srpske narodne radikalne stranke Jaše Tomića. Na Salajci je održavan prvi javni veliki srpski zbor još od 1914. godine, na kojem je Jaša Tomić imperativnim govorom razložio plan daljih akcija - pojašnjava Đurđev. - Nakon njegovog govora, oko pet stotina mladih prijavilo se u srpsku narodnu stražu. Sutradan, Srpski narodni odbor je održao i svoju prvu javnu sednicu u Velikoj dvorani Matice srpske. Tada je i zvanično izabrano rukovodstvo: predsednik Jaša Tomić, potpredsednici Arkadije Varađanin i dr Ignjat Pavlas, sekretari Mita Đorđević i dr Milan Petrović i blagajnik Laza Mirosavljević.

Komandantu nemačkih trupa Srpski narodni odbor uputio je ultimatum da do 8. novembra, najkasnije do šest časova ujutru, njegovi vojnici napuste grad. Boško Pavlović je naredio da srpske straže zauzmu sve važne punktove u gradu, a u noći između 8. i 9. novembra mandatori Srpskog narodnog odbora su i zvanično preuzeli vlast u Novom Sadu od mađarskog Magistrata. Na sednici je, pola sata pre ponoći, vlast prešla u srpske ruke, tako je grad bio oslobođen bez borbe dan pre ulaska srpske vojske u Novi Sad 9. novembra. Kada je javljeno da srpska vojska dolazi u Novi Sad, u susret joj je pošlo u toku prepodneva oko 400 konjanika, koji su bili u narodnim odelima, a nosili su srpski barjak. Na mostu je, u ime Novosađana, prvi pozdravio srpske vojnike ugledni građanin Sava Stojković, član Upravnog odbora Matice srpske. On je okićenu srpsku zastavu predao majoru Vojislavu Bugarskom, kao komandantu jedinice srpske vojske koja je imala čast da oslobodi Novi Sad. Potom je, uz prisustvo mnoštva građana, na glavnom gradskom trgu priređen doček srpskoj vojsci, a dobrodošlicu im je sa balkona Matice srpske zaželeo Jaša Tomić.

Srpski narodni odbor je obavio i svoj najvažniji zadatak – pripremu i održavanje Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, čime je potvrđen značaj središta nacionalnog pokreta. Skupština je rešila da se Banat, Bačka i Baranja otcepe od Ugarske i priključe Srbiji, a preko nje i jugoslovenskoj državi, te da se stvore izvršno i predstavničko telo za te oblasti: Narodna uprava i Veliki narodni savet.

Ulazak srpske vojske u Novi Sad spada u red najvažnijih i najleših dogođaja u modernoj istoriji Novog Sada jer, pored toga što je izvršena volja naroda, postavljeni su i temelji za privredni, politički i kulturni uspon Novog Sada. Podatak da je Novi Sad u periodu od 1918. godine do 1933. godine duplirao svoje stanovništvo, podigao i razvio industrijsku proizvodnju i izgradio nove delove grada, najbolje svedoči o blagodetima koje su došle na krilima slobode. Kao administrativni centar Dunavske banovine, Novi Sad dobija mnoge monumentalne građevine, kao što su Banovina (sadašnja zgrada pokrajinske vladei skupštine), Tanuryićeva palata, Radnički dom i druge. Prema jednom novinskom članku iz 1938, grad je dobio 4.500 novih zgrada (uglavnom prizemnih) i čitava nova naselja.   

S. Kovač

Foto: Arhiv grada