Golubačka tvrđava kao vekovni stražar nad klisurama Đerdapa

I tako do Bezdana, gde u Srbiju ulazi Velika voda, pa sve do Golubca, nakon kojeg se nekih stotinak kilometara, sve do Diane na Karatašu, divlje uzbiban probija kroz Gvozdena vrata, Đerdapsku klisuru, tek povremeno šireći svoje korito. Tu, na ulazu u klisure visoke preko sto metara, kao vekovni čuvar ulaza u Đerdap, stražari nemo Golubačka tvrđava,koja je nakon decenija zanemarivanja tek pre dve godine postala turistički biser koji mami hiljade namernika.

Njenih devet kula, tvrdo zidanih kamenom, nekada su bile pogranični, odbrambeni bastion carstava koja su se smenjivale na nemirnom Balkanu, ali su sad pre svega atrakcija koju je za samo dve godine od završetka rekonstrukcije, plaćene sa osam miliona evra evropskih poreskih obveznika, posetilo više od četvrt miliona znatiželjnika. U kompleks tvrđave se ulazi kroz glavnu, zapadnu, kapiju a zarad bezbednosti turista, budući da je dobrim delom sazdana na obodu vrletnog planinskog venca, turistima su ponuđene četiri pristupne staze. Najlakša za posetioce je, naravno, ona obeležena zelenom bojom, koja obuhvata pored palate, za vreme srpske despotovine sazdane i namenjene kastelanu utvđenja i njegovim javnim poslovima a danas vizitorskom centru, i obilazak vidikovca, kao i dve kule izložbenog prostora, od kojih je posebno interesantna, za turskog vakta podignuta višeugaona Topovska kula. Nešto je izazovnija plava staza kojom se stiže i do petospratne kule broj četiri, takođe danas namenjene izložbenom prostoru, a u srednjem veku su u njoj svoj prostor imali prosti članovi posade, koji su imali priliku da se duhovno uzdižu u lepo dekorisanoj kapeli u samoj kuli. Fizički daleko zahtevnija je crvena staza kojom se stiže do kula broj šest i sedam, dok je za adrenalinske zavisnike namenjena crna staza, na koju se može isključivo uz pratnju utreniranih vodiča i kojom se stiže do Šešir kule na kojoj je i panoramski teleskop, kao i one troetažne pod brojem tri, sa koga se prostire fenomenalan pogled na Dunav koji se tek nešto malo nizvodnije sužava ne bi li se probio kroz Đerdapsku klisuru.

Kako je slučaj i sa nedalekom tvrđavom kod Rama, ni o Golubačkoj tvrđavi nema bližih podataka o tome ko je tačno, da li Srbi ili Ugari i kada izgradio, tek u pisanim izvorima se prvi put pominje u ugarskoj povelji iz 1337, u kojoj se navodi da je vlastelin Nikola Banfi, za koga se izdaje povelja, 1335. godine boravio u Golupcu, tvrđavi sa ugarskom vojnom posadom. Tvrđava je osnovana svakako pre, ali nije poznato da li je to bilo pre ili tokom neprijateljstva Ugarske i Srbije, koje je nastalo posle smrti kralja Dragutina, i tokom kojeg se prvi put i pominje Golubačko utvrđenje. Sve do vremena nakon raspada Dušanovog carstva, Golubac po istorijskim izvorima ne menja status i ostaje u posedu Ugara.

Posle smrti ugarskog kralja Ludovika, koji je držao Mačvu, Beograd i Golubac, 1382. godine, knez Lazar je napao i Golubac, ali nije poznat tačan ishod opsade. Zbog teške situacije u kojoj se našla srpska zemlja posle Kosovskog boja, despot Stefan Lazarević sin i naslednik kneza Lazara, bio je prinuđen da prihvati vazalni odnos prema Osmanlijama, ratujući za sultana Bajazita. Nakon velikog osmanskog poraza kod Angore 1402. godine, u turskoj imperiji otpočela je borba za presto, pa su izmenjene političke prilike i zajednički interesi doveli su do približavanja despota Stefana i ugarskog kralja Žigmunda, čiji despot postaje vazal, dobijajući na upravu Mačvu, Beograd i Golubac, koji obnovlja i proširuje, sagradivši čitavo spoljašnje utvrđenje, a u priobalnom prostoru palatu. Po ugovoru sklopljenom u Tati 1426. godine, kako Stefan nije imao dece, njegov naslednik Đurađ Branković bio je dužan da vrati ugarskom kralju dobijene posede, pa i Golubačku tvrđavu u zamenu za priznanje Đurđa kao naslednika, ali je zapovednik Golupca, vojvoda Jeremija, odbio da je preda tražeći sumu od 12 000 dukata, jer je navodno toliko dao despotu Stefanu za držanje grada, pa kada je ugarski vladar to odbio Jeremija je prodao tvrdi golubački grad Osmanlijama. Shvativši da ima opasnog neprijatelja na svom pragu, ugarski kralj je iste godine sagradio utvrđenje Laslovar na suprotnoj dunavskoj obali, odakle je aprila 1428. godine, sa velikom flotom i vojskom od 30 000 ljudi, opseo Golubačku tvrđavu. Vest o dolasku dodatne osmanske vojske poremetili su Žigmundov uspešan početak opsade. Ugarski kralj je sklopio primirje, ali su Osmanlije napale njegove trupe tokom povlačenja. U nastalom metežu Žigmund se jedva spasao. Ugarski vlastelini, bračni par Rozgonji, prebacio ga je u Laslovar, dok je poljski vitez Zaviša Crni junački štitio kralju odstupnicu, doživevši teško stradanje.

U narednim decenijama menjali su se vlasnici Golubačke tvrđave, da bi se njen konačan pad pod osmansku vlast Mehmeda II dogodio u avgustu 1458, godinu dana pre pada Smedereva i Despotovine. Sledeća dva veka Turci su neprikosnoveni gospodari „ključa Đerdapa“, da bi opadanjem njihove vojne moći na nešto više od tridesetak godina (od 1683. do Požarevačkog mira 1718) Golubac bio bastion Austrijanaca i Ugara. Do konačnog poseda ove impresivne tvrđave Srbi dolaze tek posle Drugog sprskog ustanka, mada su ga i Karađorđevi div-junaci držali dok je bilo slobodne Srbije u Prvom ustanku, ali su moderna vremena poništila njenu stratešku vrednost, pa je prepuštena propadanju i zaboravu sve do novog milenijuma u kojem je postala turistička destinacija koja se prosto mora posetiti.

Tekst i foto: n Milić Miljenović