ARHEOLOŠKO BLAGO NA SEVERU BAČKE Tragovi prošlosti na trasi gasovoda

Zaštitna arheološka iskopavanja na ovom terenu, koja su bila u nadležnosti Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica, obavljena su u oktobru i novembru 2019. godine na oko kilometar i po trase gasovoda, uz angažovanje oko 50 arheologa i studenata arheologije, kojima je dva meseca pomagalo 250 do 300 radnika.

Arheolozi su detektovali i iskopali više od 300 arheoloških celina, prikupljeno 100 kutija pokretnog arheološkog materijala, uzeto 250 uzoraka za paleobotaničke analize i još 100 uzoraka za različite druge analize. Među otkrićima na trasi gasovoda kod Martonoša je jedinstvena ostava okera od minerala limonita, koji se koristi kao pigment za izradu boja, a stručnjaci pretpostavljaju da potiče iz gvozdenog doba.  

- Zahvaljujući sprovedenim istraživanjima dobili smo nove podatke o naseljima iz različitih perioda, kao i prve rezultate apsolutnog datovanja i prve paleobotaničke analize. Novi podaci istraživanja mnogo će doprineti novoj arheološkoj slici severa Bačke, kao i da se stanovnicima opština kroz koje je prošao gasovod prikaže arheološko blago - kaže autorka izložbe arheolog dr Neda Mirković-Marić.

Ona dodaje da se na trasi gasovoda iz nadležnosti Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica nalazilo devet arheoloških lokaliteta koji uživaju prethodnu zaštitu, od kojih su četiri nalazišta bila ugrožena izgradnjom gasovoda na teritoriji opštine Kanjiža, dva na području opštine Senta i tri u ađanskoj opštini.

- Većina ovih nalazišta otkrivena je i mapirana u okviru projekta “Arehološka mapa severne Bačke” koji od 2017. godine realizuje Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica  uz podršku Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije i lokalnih samouprava. Tako su mapirana arheološka nalazišta na području opština Kanjiža, Senta i Ada, a rezultat projekta do sada čini preko 500 novootkrivenih arheoloških lokaliteta. Neki od lokaliteta koji su iskopavani u okviru zaštitnih radova na trasi gasovoda bili su poznati i ranije . Takav je slučaj sa lokalitetima Crkveno brdo u Gornjem Bregu u opštini Senta i Čontpart, u opštini Kanjiža. Zahvaljujući zaštitnim iskopavanjima na gasovodu istraženi su neki lokaliteti koji su pružili obilje podataka koji omogućavaju bolje sagledavanje života ljudi u različitim periodima prošlosti od praistorije pa sve do istorijskih vremena - naglašava dr Neda Mirković-Marić.

Ona najavljuje da će za sve lokalitete koji trenutno uživaju status prethodne zaštite, na osnovu istraživanja biće urađeni eleborati za predlog utvrđivanja u nepokretna kulturna dobra, čime bi se pojačala njihova pravna zaštita.       

Najvredniji je nalaz u ataru Martonoša, nadomak jezera Sarvaš, na lokalitetu 61, gde je duž trase gasovoda istraženo višeslojno nalazište sa ostacima iz vremena neolita, bronzanog doba i latena (poznog gvozdenog doba). Na trasi je otkriveno oko 70 objekata: kuća, jama, ali i ostava ingota i skeletni ostaci tri individue. Iskopano je oko 90 arheoloških celina iz više perioda, uključujući i mlađe kameno doba (6300-4500 godina pre nove ere),bronzano doba (3000-1100 godina pre nove ere), gvozdeno doba (1100 godina pre nove ere do 40 godina nove ere), kao i poznu antiku i srednji vek.

Najzanimljiviji nalaz sa lokaliteta kod Martonoša predstavlja ostava ingota, ostavu okera, koji je pronađen u obliku velikih perli prečnika 15 centimetara  sa rupom u sredini, kako bi se mogli nizati na kanap. Oker, koji se koristi kao pigment za farbanje artefakata , kao i tela, upotrebljava se još od najstarijih vremena i bio je u vezi sa religioznim verovanjima i obrednim radnjama.

Arheolozi objašnjavaju da sam oker potiče od minerala limonita  i najčešće se nalazi u obliku finog praha, tako da je količina nađena samo u jednoj ostavi na ovom lokalitetu jedinstvena. Pronađeno je čak 112 ovakvih perli veličine krofni, koje teže nekoliko desetina kilograma. Ovakva ostava okera do sada nije nađena i predstavlja jedinstven doprinos nauci i razumevanju eksploatacije, značaja i obrade ovog minerala.

Ovakav nalaz ostave okera na trasi gasovoda kod Martonoša nije do sada zabeležen ne samo na arheološkim lokalitetima u Srbiji, nego i širem regionu. Pretpostavka je da je oker tu skladišten pripremljen za dalji transport, trgovinu ili razmenu. Arheolog dr Miroslav Marić iz Balkanološkog instituta SANU iz Beograda ranije je izjavio, da je izgleda ta jama bila samo za oker, da bi ingoti bili sklonjeni, da li zbog opasnosti ili zbog čekanja da se pojavi trgovac ili majstor koji će ih preuzeti da bi ih koristio, a ostali su neiskorišćeni, spremni za upotrebu.

Pošto ovakvog minerala nema na prostoru gde je oker pronađen, arheolozi pretpostavljaju da je ovde, kod Martonoša nadomak reke Tise, u kraju u kome se od davnina trgovalo, dospeo sa Karpata ili iz dela Srbije gde ima rude gvožđa. Ovakva ostava okera nije nađena niti viđena na arheološkim lokalitetima Evrope.

Milorad Mitrović