Žefarović u manastiru Bođani ustoličio početak modernog srpskog slikarstva

U svetskoj istoriji umetnosti, ime Leonarda da Vinčija predstavlja stvaralačku višeznačnost, istraživanje, genijalnost i posvećenost. I danas je ovaj renesansni čovek uzor mnogima. Den Braun je napisao „kodirani“ roman pod njegovim imenom, a zamršena priča o simbologiji filmovana je u duhu trilera. Leonardova popularnost odavno je postala mit, utkan u svaku poru naše kulture.  U vreme firentinskog života težio je da slikarstvo i svet objasni naukom. Smatrao je da sve treba proveriti i proračunati. Govorio je: „Jadan je onaj majstor, čije delo ide ispred njegovog rasuđivanja; onaj pak čije rasuđivanje ide ispred dela napreduje ka savršenoj umetnosti“. U ovim uputima ima i filozofije koja će se kasnije čitati u njegovom Traktatu o slikarstvu, jednom od najčuvenijih knjiga o umetnosti naše civilizacije. Leonardovi spisi koje poznajemo pod tim naslovom dugo su bili rasuti i prepovezivani. Dinamični tok neuhvatljivog Leonardovog dela prirodno se ponovio i u ovom slučaju.

U bukureštanskoj biblioteci postoji nedovoljno istražen rukopis u prevodu grčkog slikara Panajotisa Doksarasa koji sa­drži prepis čuvenog Traktata o slikarstvu. On je poslužio i Hristoforu Žefaroviću prilikom izvedbe čuvenog bođanskog živopisa iz 1737. godine, pored uticaja koji se kreću od grčkih, svetogorskih, zapadnih i ukrajinskih. Formiran u centrima Egejske Makedonije prožetim elementima zapadne umetnosti, Žefarović je ovu orijentaciju preselio na sever i primenio je u sredini koja je bila dovoljno duhovno sazrela da je primi. Opis svestranog veštaka grafike, slikarstva i crkvenog veza umnogome odgovara preporukama iz Da Vinčijevog Traktata o slikarstvu. Žefaro­vićeva radoznalost i pregalaštvo za­služni su što danas baštinimo Stematografiju iz 1741. godine, kao i bakroreznu povest naše pravoslavne tradicije koja je prethodila delu čuvenog Zaharije Orfelina. Svi ti različiti uticaji njegovoj stvaralačkoj li­čnosti pružili su mogućnost da ne ponavlja manir starih ikonografskih postulata isto­čno­pravoslavne umetnosti. Kada je spoznao suštinu srednjovekovnog fresko slikarstva uvideo je snagu dvojnosti promena koje su se odigrale nakon velike seoba Srba i na najbolji mogući način označio kontakt anahronog sa modernim umetničkim tokovima.

U kratkom radnom veku rodonačelnika novije srpske grafike, onog koji je prvi izdavao i rezao srpske svetovne knjige u DŽVIII veku, obeleženo je roždestvo baroknog doba u srpskoj umetnosti. Žefarović je na zidovima živopisa manastira Bođana ustoličio početak modernog srpskog slikarstva duboko poštujući tradicionalne vrednosti. Naro­čito su zanimljivi Žefarovićevi poučni prizori komponovani u polivalentnom ključu i po nalogu obrazovanog bačkog episkopa Visariona Pavlovića. Na njima iščitavamo mnoštvo psiholoških profila sučeljenih u nameri da se moralizatorskim porukama protumače najdelikatniji odnosi. U kontrastima naslikanih likova na bođanskim zidnim platnima, bes, gnev, otelotvoreno zlo, susreću se sa smirenošću, lepotom i plemenitom duhovnim snagom. Naglašavajući razlike dobra i zla u doslednoj likovnoj koncepciji, Žefarović kreira složeni svet sazdan od suprotnosti i u njemu prvi akt u srpskom slikarstvu. Pokreti lica i ruku, haljine, nakit, mediteranski pejzaži, gestikulacija i položaj nogu, pažljivo su osmišljavani. U tom slikarskom poslu, pored mnogih priručnika koje je koristio, oslanjao se i na čuveni Leonardov Trakat o slikarstvu. Nekadašnja upravnica GMS istoričarka umetnosti Leposava Šelmić prva je pisala o tome. Istoričarka umetnosti Ljiljana Stošić dodatno je produbila ovu pomalo tajanstvenu vezu između dvojice umetnika.

Ipak, Žefarović nije uspeo da se odupre najvećem nedostatku jednog slikara koji je Leonardo navodio – ponavljanju crta lica koja liče na samog slikara, autoportretu. Mnogi likovi bođanskog živopisa stoga imaju podignutu crnu obrvu i prepoznatljiv karakter slikara cincarskog porekla rođenog u Dorjanu u današnjoj Severnoj Makedoniji. Upravnica GMS, dr Tijana Palkovljević Bugarski, podsetila me je nedavno da su upravo te karakteristične crte lica navele akademika Dinka Davidova da ikonu Svetog Dimitrija iz Almaške crkve, koja se može videti u stalnoj postavci GMS, pripiše Žefarovićevoj ruci. Ružičasti konj pod njim asocira nas i na fresku Đota iz bazilike Svetog Franje Asiškog. Da li se negde u senci zvonika baroknih tornjeva srpskih crkava mogu otkriti i druge Žefarovićeve ikone? Pred nama je izuzetna prilika da pokušamo da prikupimo materijal za naznaku novog denbraunovskog zapleta. U potrazi za poreklom savršene umetnosti.

Mr Danilo Vuksanović