Šacika Ašbot - od dečaka sa somborskih sokaka do heroja američkog Severa

Od Janoša Kiša, jedinog oskarovca sa ovih prostora, preko kraljevskog kuvara kuće Vinzdora Aleksandra Horvatića ili admirala Nikole Stankovića do najznačajnijih svetskih galerista prve polovine 20. veka braće Brumer. Svi su se oni slavom zaogrnuli daleko od Ravangrada, daleko od ulica na kojima su odrastali i krošnji bođoša pod kojima su se kao deca igrali.

Jedan od takvih je i Šandor Ašbot, u istoriji američkog građanskog rata poznatiji kao general Aleksander Ašbot, miljenik i uzdanica unionističkog predsednika Abrahama-Ejba Linkolna. Priča o tome kako je od musavka sa somborskog Bajskog sokaka došao do položaja generala armija američkog Severa i potonjeg ambasadora u Argentini i Urugvaju super sile u nastajanju, SAD, počela je zapravo u Kestehelju, varoši na obalama Balatonskog jezera u kojem je 1811. godine Šandor ugledao svet kao drugorođeni sin čuvenog Janoša Ašbota, protestantskog sveštenika ali i jednog od najobrazovanijih agronoma tadašnje Habzburške monarhije, koji je u tom delu Ugarske rukovodio nepreglednim imanjima grofa Feštetića. Žudeći za stručnim izazovima Janoš, otac potonjeg Linkolnovog generala, inače zbog svog agronomskog znanja i naučnih radova na temu voćarstva, vinogradarstva i vinarstva član znamenite Akademije Đerđikon, osvanuo je u Somboru 1818.godine, ne bi li preuzeo upravljanje kraljevskih dobara u Bačkoj ali i trezorom Francovog, današnjeg Velikog Bačkog kanala, pa je Šandor – Šacika najveći deo detinjstva i mladićkog doba proveo kao Somborac. Mada je želeo da krene stopama starijeg brata Lasla i postane oficir, protestantski pastor Janoš Ašbot je doneo odluku da mu mlađi sin izabere nešto manje opasno zanimanje, pa je Šandor nakon srednjoškolskog obrazovanja u Segedinu upućen na školovanje u civilnu inženjersku akademiju u Selmečbanji, koju je i završio kao jedan od najboljih studenata.

Izbijanje Mađarske revolucije 1848.godine zateklo ga je na državnoj civilnoj službi u Temišvaru, što je Šandor dočekao kao jedinstvenu priliku da najzad postane oficir. Vrlo brzo je, zbog svog inženjerskog talenta za fortifikacije, postao jedan od miljenika vođe mađarske nacionalne revolucije, Lajoša Košuta, što je krunisano i njegovim proizvođenjem u čin potpukovnika i ličnog Košutovog ađutanta, sa kojim je podelio i sudbinu internirca u Otomanskoj imperiji, nakon što je Nikolaj Romanov Prvi sa 300.000 kozaka pomogao bečkom dvoru da u krvi uguši mađarsku revoluciju. I pored pritisaka Rusije i Austrije turski sultan nije želeo da preda Košuta i njegovu pratnju osvetoljubivom, tek ustoličenom mladom imperatoru Francu Jozefu, pa je bedna emigrantska skupina pronašla spas preko okeana, u Sjedinjenim američkim državama. Mada su zajedno krenuli na dalek put, ratnim brodom SAD „Misisipi“, Košut je bio zadržan u Gibraltaru, dok se Šandor sa ostatkom sapatnika, svečano dočekan, iskrcao u luci Njujorka 10 novembra 1851. godine i smešten u tada najluksuzniji tamošnji hotel „Irving Haus“. Mada je Košut, koji je prispeo u SAD nepunih mesec dana kasnije, preduzimao sve ne bi li dobio podršku Amerikanaca za osamostaljivanje Ugarske, razočaran je napustio Novi Svet i, takođe neuspešno, nastavio svoju misiju u Engleskoj, doduše nikad ne prekidajući kontakt sa njim, Ašbot je ostao u Njujorku, posvetivši se svom inženjerskom radu, pod senkom sramote koju mu je naneo stariji brat i nekadašnji uzor, Laslo. Naime, mada je nakon sloma revolucije Laslo, kao visoki oficir, tačnije general Košutove revolucionarne vojske, bio zatočen u Aradu i osuđen na smrt, ispostavilo se da je on zapravo sve vreme revolucije bio konfident bečkog dvora pa je zarad takvih špijunskih „zasluga“ ne samo dobio pomilovanje Franca Jozefa, već i unosnu „državnu službu“.

Duboko razočaran, Šandora, sada već Aleksandera Ašbota je kao svog najbližeg saradnika angažovao čuveni arhitekta Frederik Olmsted, sa kojim je ne samo uradio urbanistički plan njujorškog Zapadnog Upper side-a na Menhetnu, već i kreirao glasoviti Central park, koji je do dana današnjeg zadržao autentični izgled projektovan na Ašbotovoj crtaćoj tabli. Ipak, i pored uspeha u inženjerskoj struci, turbulentna američka istorija mu je pružila još jednu priliku da se ogleda kao vojnik. U jeku prestrojavanja američkih saveznih država na dve strane, Severa i Juga i priprema za otvorene sukobe građanskog rata, Ašbot odlazi, kao načelnik štaba, sa uticajnim senatorom i žestokim zagovornikom abolicionizma Džonom Frimontom u Sent Luis (država Misuri) kako bi za snage Severa osigurali tzv. Zapadni departman. Frimont, avanturista koji je nadimak „Tragač“ stekao istražujući prostranstva Divljeg Zapada, ne samo da je bio ubeđeni unionista i Linkolnov zagovornik, već je predsednika daleko nadmašio i u abolicionizmu, odnosno oslobađanju robova. Mada je Ejbov cilj pre bio očuvanje Unije nego oslobađanje robova, Frimont je na svoju ruku, mimo odluke Vašingtona i protivno predsednikovoj volji, izdao akt o opštem oslobađanju robova na području pod svojom komandom, pa je sledstveno tome i njegov načelnik štaba Ašbot pored pogrdnih naziva „Jenki“ i „stranac“ zaradio još jedan nadimak omražen na Jugu, „ljubitelj crnaca“.

Okarakterisan kao izuzetno, ponekad i previše, oprezan vojnik, u međuvremenu proizveden u brigadnog generala, koji uvek anticipira poteze neprijatelja, bio je jedan od najvećih zagovornika mladog oficira Šermana, potonjeg heroja Severa, ali je i vlastitim junaštvom u bitkama protiv Južnjaka pod komandom Stirlinga Pirsa kod Springfilda i Pi Riya (u drugoj i ranjen u desnu ruku) zadivio i jednu Herijet Bičer Stou, autorku „Čiča Tomine kolibe“, koja o njemu govori kao skromnom i asketski vitkom, ali neustrašivom yentlmenu jedinstvenih manira. Gotovo su dirljivi opisi Bičerove uslova u kojima komanduje rasno mešovitim jedinicama general Ašbot. Od celokupne imovine, Aleksander ima samo svoje lično naoružanje, dagerotipiju neimenovanog najboljeg somborskog prijatelja iz detinjstva i šahovsku tablu, ali pleni čuvenu spisateljicu i svojim osećajem za pravednost i privrženost slobodarstvu. Ubrzo po povlačenju Frimonta sa položaja komandanta Zapadnog departmana, kao i potonjih borbi sa armijama Juga u Kentakiju, Arkanzasu i Misuriju, Linkoln naređuje rekonvalescentu Ašbotu da preuzme komandu nad Zapadnom Floridom. Aleksandar ne miruje i pored zadobijenih rana, pa u septembru 1864. godine preduzima jednu od najsmelijih akcija armija Severa. Naime, sa tek 700 vojnika, većinom netom oslobođenih i naoružanih robova, prosto se „zaleće“ u srce južnjačkih armija generala Lija i prodire sve do „ponosa Juga“, okruga Yekson. Ova Ašbotova ratna epizoda ga je ne samo upisala u red slavnih generala Severa, već, usled slepe robovske osvete za sve patnje, i u red Jenki generala kojima su pobornici ropstva plašili decu do polovine 20.veka. U čuvenom maršu ka Marijani, uporištu Južnjaka, Ašbot je teško ranjen, pošto su mu dva kuršuma slomila rame, dok mu je jedan metak skoro odvalio donju vilicu, nanoseći mu povrede od kojih se nije oporavio do kraja života.

Pobedom Severa i Unije, Ašbot je sledstveno zaslugama, 1866.godine i nagrađen, ovaj put mestom ambasadora SAD u Argentini, odakle je obavljao posao prvog američkog diplomate i u Paragvaju. Mada mu je svojevremeno otac namenio mirnodopski život, ni ovde nije za Šaciku Ašbota prošlo bez oružja, pošto je kao predstavnik SAD morao da posreduje u ratu između Argentine, Brazila i Urugvaja sa jedne i Paragvaja sa druge strane. Ipak, ovaj zadatak nije uspeo da ispuni, pošto ga je smrt uzrokovana brojnim ranama sa američkog bojišta zatekla u Buenos Ajresu jaunara 1868. godine, dok se rat sa trojnom alijansom završio pogubno po tada polumilionski Paragvaj tek dve godine kasnije, kada je od predratnih 250.000 muških stanovnika ove zemlje kraj sukoba dočekalo svega 28.000 muškaraca. Šandor-Aleksander Ašbot je sahranjen na Britanskom groblju u Buenos Ajresu, a njegov grob je vremenom zaboravljen. Ipak, otkriveni polovinom osamdesetih godina prošlog veka, na inicijativu Lasla Saboa, autora „Istorije Mađara u Južnoj Americi“, njegovi zemni ostaci su, 1990.godine uz najviše državne počasti, preneseni na vašingtonsko groblje Arlington, a od 22. Juna 2001. godine jedna od osnovnih škola u mađarskoj varoši u kojoj je rođen, Kestehelju, nosi ime Šandora Ašbota. O njemu u Somboru, gradu u kojem je proveo najlepše godine detinjstva, nema ni pomena.

Milić Miljenović