Intervju: Dejan Tomić, autor monografije Srbi i evropski kompozitori

U ovoj monografskoj studiji dugogodišnji muzički urednik Radio Novog Sada, ali i pisac više od 20 knjiga, fokusirao se na srpsku muziku i srpsku tradiciju u delima kompozitora od Rusije do Francuske tokom prethodna dva veka, otkrivajući zainteresovanom čitaocu da je više od 200 autora, među kojima su i neka od najznačajnijih imena umetničke muzike, poput Petra Iliča Čajkovskog, Nikolaja Rimskog-Korsakova, Johanesa Bramsa, Franca Lista, Bele Baroka… stvaralo nadahnuto Srbima. Budući da je u pitanju jedinstven istraživački rad, razgovor sa Dejanom Tomićem počeli smo pitanjem otkuda uopšte interesovanje za ovu temu?

Da bi se pojavio interes mora se doći do određenog saznanja. To saznanje dobio sam zahvaljujući staroj srpskoj štampi, otkriva nam Dejan Tomić.

Naime, dodaje naš sagovornik, kao autor emisija u Radio Novom Sadu, mnogo vremena je provodio u Biblioteci Matice srpske, tragajući za raznim saznanjima iz XIX i prvih decenija XX veka, pregledajući izuzetno bogati fond srpske periodike iz toga vremena.

Tada se prikupljalo, a počelo je 1991. godine, jedno po jedno ime i kada sam došao do određenog većeg broja, a u konsultaciji sa prijateljima iz sveta muzike, došao sam do zaključka da se ovom temom niko nije bavio i nastavio sam intezivno da se bavim istraživanjima, ali ne samo u štampi, već i u muzičkoj literaturi, pogotovo našim i stranim leksikonima i enciklopedijama, a svakako i na onome bez čega se danas ne može – internetu. Tako se došlo do impozantnog broja od 228 evropskih muzičkih stvaralaca koji su posvetili pažnju Srbiji i Srpstvu, veli Tomić.

Može li se izvući nekakav i najmanji zajednički imenitelj  - šta je to evropske kompozitore, među kojima je i veliki broj glasovitih imena, privuklo srpskoj tradiciji?

Veoma teško je naći zajednički imenitelj za stvaranje kompozicija inspirisanih Srpstvom. Pojedinci su stvarali zahvaljujući saznanjima o Vukovim zapisima srpskih narodnih pesama i stihovima srpskih pesnika; pojedini su bili potaknuti istorijskim događajima; pojedini zahvaljujući saznanjima dobijenim od svojih saradnika, učenika i raznih notnih zapisa, koji su se pojavljivali od polovine XIX veka. Isto tako i pozorišni komadi i predstave su imali potrebu za muzikom, a njih su u značajnoj meri, realizovali stranci. Mnogi su dolazeći među Srbe da koncertiraju ili delujući među Srbima, stvarali kompozicije koje su posvećivali srpskom narodu uopšte, pojedinim ličnostima, vojnim formacijama, herojskim delima - naročito iz vremena Prvog svetskog rata... Verovatno se tu radilo i o muzičkim motivima, koji su za evropske muzičke stvaraoce bili nešto novo i na osnovu kojih su stvarali originalne kompozicije. Dakle, teško je naći zajednički imenitelj među kompozitorima čija su dela navedena u ovoj knjizi, pogotovo što su oni iz velikog broja država: Češka, Švedska, Belgija, Nemačka, Engleska, Francuska, Rusija, Španija, Švajcarska, Austrija, Italija, Mađarska, Poljska, Slovačka, Bugarska, Rumunija...                   

Koliko su evropski kompozitori prilikom pisanja partitura uzimali u obzir i same srpske muzičke motive?

Ima mnogo takvih kompozicija nastalih na srpske muzičke motive. Naročito su to činili Česi, koji su delovali među Srbima, u svojim horskim kompozicijama, uvertirama, smesama, potpurijima i marševima. Obrađivane su srpske narodne pesme i za glas i klavir, a nemački kompozitor Francpeter Gebels (1920-1988), čak je obradio dvanaest srpskih igara za blok flautu. Neizostavno treba pomenuti Petra Iljiča Čajkovskog, koji je u svom Srpsko-ruskom maršu, koristio srpske motive, a do kojih je došao zahvaljujući obradama Kornelija Stankovića. Za Novosađane značajan je podatak da je u ovome gradu boravio kralj valcera Johan Štraus Sin i tu je došao do notnih zapisa Josifa Šlezingera srpskih narodnih pesama, a koje je dobio od Anke Popović-Dobrić, na osnovu kojih je komponovao svoje kadrile, pa i operu Jabuka, čija se radnja odvija među Srbima. 

Među delima koje ste sabrali ima najviše solo pesama, horskih kompozicija, komada za instrument solo, ali ima tu i velikih partitura, poput „Srpske fantazije“ mladog Nikolaja Rimskog-Korsakova ili opere „Đurađ Branković“ Ferenca Erkela. Postoje li podaci o tome da li su ova dela stizala do ovdašnjih srpskih slušalaca?

Veoma, veoma malo. Srpska reproduktivna muzička produkcija – orkestri, operska scena, kamerni ansambli, instrumentalni i vokalni solisti, horovi, ili nisu imali informacija, što je u velikoj meri tačno, ili nisu pokazali dovoljan interes da šire u Srbiji, Jugoslaviji i svetu ta dela nastala od strane kompozitora koji su zauzeli značajna mesta u svetskim muzičkim enciklopedijama. Pomenuta Srpska fantazija Nikolaja Rimskog Korsakova, prvi put izvedena u Peterburgu 1867, u Beogradu je izvedena tek 1909. godine. Za to treba imati pomalo i razumevanja, jer broj muzičkih ansambala u ondašnjoj Srbiji bio je neznatan, a ovi preko Save i Dunava imali su drugi pristup. Treba ovde izdvojiti beogradski hor „Stanković“, koji je marta meseca 1929. godine izveo četiri pesme čehoslovačkog kompozitora Jozefa Suka,  na stihove srpske narodne poezije koje je zapisao Vuk Karadžić, u Narodnom pozorištu u Beogradu. Ali, recimo, opera „Oslobođenje Beograda“ Stivena Storačea, komponovana 1791, nije nikada scenski izvedena kao što se to dogodilo u Londonu, Njujorku, Dablinu, Edinburgu i Lidsu.

Ako je i danas praksa da se dela naručuju od kompozitora, da li je u vremenu koje ste analizirali bilo sličnih „akcija“ iza kojih su stajali neki od prosvećenih srpskih vladara ili, možda, bogatih pojedinaca?

Toga je bez sumnje bilo, ali podatak konkretan nisam pronašao. Da li su te kompozicije nastajale kao zahvalnost meceni ili posebno naručene kompozicije, kao što je to od Mocarta traženo da napiše čuveni Rekvijem, ili što je Čajkovski dobijao pomoć od Nadežde Filaretovne fon Mek, sa kojom se uzgred bude rečeno, nikada nije ni susreo, ili kao što je Đura Jakšić uživao simpatije Obrenovića – na takve podatke nisam naišao kada je u pitanju odnos evropskih muzičkih stvaralaca i srpskih vladara, iako su im posvećivane kompozicije. 

Zanimljiv je Vaš zaključak da je interesovanje naglo utihnulo sa Jugoslavijom – „zbogom grožđe, zbogom vinogradi“. Zbog čega je tako? U kojoj meri je to uticalo i sve veća prisutnost u muzičkom životu školovanih srpskih autora, koji su mogli autentičnije da iznesu sintezu srpskog folklora i savremene evropske kompozitorske prakse?

Nema sumnje da se ulaskom Srbije u savez sa drugim narodima u Jugoslaviju, smanjio interes za srpski narod, pa i srpsku muziku. Prema mojim saznanjima, čak se izbegavao između dva svetska rata taj srpski predznak i u samoj Jugoslaviji, a to je sasvim evidentno posle Drugog svetskog rata. To se manifestovalo i na drugim poljima društvenog i kulturnog života. Zašto je to tako? Trebao bi daleko širi odgovor od ovoga intervjua, ali jedan deo odgovora nalazi se i u Vašem pitanju vezanom za muzički školovane srpske autore. Pojedini srpski kompozitori postali su cenjeni u evropskim zemljama, a to nije bio redak slučaj ni pre Prvog svetskog rata. Recimo, naš Čuružan, znameniti kompozitor Petar Konjović, postao je član Čehoslovačke akademije nauka i umetnosti, pre nego akademija Srbije ili Jugoslavije. 

Promocija ovakve monografije svakako zavređuje da bude koncertna. Ima li planova u tom pravcu?

Bilo bi lepo da se na jednom velikom koncertu čuju moćni marševi Agapkina i Srpsko –ruski marš Čajkovskog, koga smo do sada slušali kao Slovenski ili Slavenski marš, pa Srpska fantazija Nikolaja Rimskog-Korsakova , Veliki srpski nacionalni marš Johana Štrausa ili neki od njegovih kadrila posvećenih knezu Mihailu Obrenoviću i knezu Aleksandru Obrenoviću, solo pesme komponovane na tekstove Vukovih zapisa Johanesa Bramsa, Antonjina Dvoržaka, Maksa Regera, Leoša Janačeka, Antona Rubinštajna..., ali to je u zavisnosti od repertoarskih opredeljenja, dobre volje vokalnih i instrumentalnih solista, pa ponekad i nekih izvan muzičkih faktora. U svakom slučaju, prva promocija knjige „Srbi i evropski kompozitori“ bila je na ovogodišnjem Beogradskom sajmu knjiga, a planira se, u saradnji sa izdavačima, Muzejem Vojvodine i Radio-televizijom Srbije, upravo koncertna promocija u drugoj polovini januara sledeće godine.

M. Stajić

Projekat „Spomeničko nasleđe danas” DVP Produkcija realizuje uz podršku Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, informisanje i odnose s verskim zajednicama