POVRATAK U PROŠLOST Kako je rastao Novi Sad

Posebno mesto dobija nakon preuređenja države – tada Novi Sad postaje politički i administrativni centar Dunavske banovine, koja je 3. oktobra 1929. godine, pre 90 godina, postala upravna jedinica Kraljevine Jugoslavije.

U okviru izložbe „Novi Sad – sedište Dunavske banovine”, koja se može pogledati u Istorijskom arhivu grada Novog Sada, prikazano je kako je Novi Sad za vreme Dunavske banovine bio važan administrativno-ekonomski centar u Kraljevini Jugoslaviji.

Među devet banovina, Dunavska je bila najveća posle Savske. Prostirala se na 28.160 kvadrata i, po popisu iz 1931. godine, imala 2,3 miliona stanovnika. Obuhvatala je Vojvodinu – Banat, Bačku i Baranju, veći deo Srema, celu Šumadiju, Požarevačku Moravu i Stig. Od velikih gradova van Vojvodine, u toj banovini bili su i Kragujevac, Požarevac i Smederevo. Prvobitno su Šid i Sremska Mitrovica bili uključeni u Drinsku banovinu, ali su posle protesta pripojeni Dunavskoj, čije administrativno sedište je bilo u Banskoj palati.

– Fizionomija grada bila je totalno je drugačija u odnosu na to kako izgleda sada – priča nam direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev, i podseća da je Bulevarom cara Lazara prolazila pruga, a da je na mestu današnjeg „Kvantaša” bila gradska klaonica. – Na mestu današnje Limanske pijace bila je stara železnička stanica, Radnička ulica je dobila naziv pošto je tu bila prva industrijska zona i prve fabrike, dok je na mestu današnjeg Istorijskog arhiva bila druga industrijska zona – priča Đurđev.

– U godinama nakon Prvog svetskog rata, broj građana Novog Sada značajno raste. Doseljavali su se najviše osiromašeni meštani okolnih sela. Novi Sad je 1929. godine imao 56.366 stanovnika, a četiri godine nakon toga više od 70.000. Uz Beograd, Novi Sad je jedini grad koji je duplirao svoju populaciju nakon oslobođea 1918. godine – priča Đurđev. – S porastom stanovništva, raste i građevinska delatnost i Novi Sad poprima drugačije lice. Grade se brojne stambene zgrade i od 1918. do 1933. godine Novi Sad dobija 33 trospratne zgrade, 67 dvospratnih i 141 jednospratnu. Prizemnih zgrada izgrađeno je 2.767, ali i 50 fabrika, 452 radionice, 503 lokala i radnji, 593 kancelarijska prostora, 346 kafana i gostionica, 15 dvorana, devet sanatorijuma, dva bioskopa i pet kapela.

On ističe da su tada izgrađeni neki novi delovi grada – Ivanjdansko naselje, Veliki i Mali Liman, Šangaj, Bulevar, a Petrovaradin je pripojen Novom Sadu 1929. godine.

Kako se razvijao grad, razvijale su se i sve oblasti života, broj industrijskih preduzeća se triplira od 1918. do 1933. godine te ih je od dotadašnjih 20, bilo 66. Razvila se metalna, tekstilna i prehrambena indsutrija, ali i bankarstvo, pa s njima i osiguravajuća društva.

Zanimljiva je i priča  o gradnji fudbalskog stadiona, „Karađorđe”, a postojao je i stadion prekoputa.

– Zapadna tribina stadiona „Vojvodine” je sagrađena prva, a na izložbi se mogu videti i fotografije najbolje fudbalske generacije „Vojvodine” pred Drugi svetski rat. Tada je najuspešniji fudbalski klub bio klub novosadskih Mađara „Ujvidek atletikai klub” i bio je treći 1936. godine na Državnom prvenstvu. Njihov stadion nalazio se prekoputa stadiona „Karađorđe”. Po popisu, Novi Sad je tada imao 16 fudbalskih klubova – kaže Đurđev. – Ništa manje nije interesantan ni klub novosadskih Jevreja „Juda Makabi”, koji je postojao 1924. godine i zanimljivo je da su „Juda Makabi” i „Vojvodina” zajedno izgradili stadion „Karađorđe”, što pokazuje veze između srpske i jevrejske zajednice u Novom Sadu između dva svetska rata.

– Dolazi do snažnog napretka pojedinih zanata, najpre metalurgijskih i zidarskih, a zbog povećane potrošnje mesa, razvio se i mesarsko-kobasičarski zanat – kaže Đurđev. – Pošto je bilo sve više automobila, razvio se i auto-mehaničarski zanat, a stari zanati po kojima je Novi Sad bio prepoznatljiv: kolarski, ćurčijski, svećarski, papučarski i sapundžijski, polako padaju u zaborav.

Po njegovim rečima, Novi Sad je bio važan trgovački centar, a izvozilo se žito, pšenica, kukuruz, baštovanski proizvodi, voće i povrće.

– Za vreme Dunavske banovine Novi Sad postaje i centar izvozne trgovine stokom te su se izvozili koža, svinjska mast, vosak, kudelja, jaja, živina, hmelj. Nakon ukidanja prohibicije u SAD, znatno raste izvoz hmelja – priča Đurđev. – Postavši sedište Dunavske banovine, Novi Sad doživljava vrhunac političkog uspona stvaranjem jugoslovenske države 1918. godine. Dolazi i do teritorijalnog proširenja i 1929. godine Petrovaradin se priključuje Novom Sadu. Razlozi za pripajanje Petrovaradina Novom Sadu bili su ekonomski i nacionalno-politički. I dok je Novi Sad napredovao migracijom, mnoga druga vojvođanska mesta su nazadovala. Novi Sad je za deset godina udvostručio broj stanovnika, ali je jedva nešto više od trećine rođeno u Novom Sadu.

 M. Stakić