TEMA „DNEVNIKA” Poznate Bunjevke iz Subotice između dva svetska rata u Kraljevini SHS

  U protekim brojevima već smo predstavili pojedine prvake nacionalnih zajednica, među kojima i Maru Maralgusrki Đorđević, ženu koja je bila jedna od sedam poslanica na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 1918. kada je doneta odluka o prisajedinjenju Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.

Te godine su žene u našim krajevima prvi put dobile pravo da glasaju. One su bile prve žene s pravom glasa i u svetskim razmerama, osim žena Novog Zelanda, Švedske i Velike Britanije, koje su među prvima imale pravo da glasaju uz određene uslove. Uz Maru Malagurski Đorđević, i druge Bunjevke, poput Mande Sudarević, Kate Prčić i Anastazije Manojlović, bile su poslanice na velikom narodnom zboru u Novom Sadu i one su takođe bile aktivne u društveno-političkom životu. Osim borbe za nacionalni identitet Bunjavaca, borile su se i za prava žena i bavile se humanitarnom radom.

O borbi za prava žena na ovim prostorima pisala je dr Ivana Spasović, istoričarka u Arhivu Srpske akademije nauka i profesorka Fakulteta za kulturu i medije. Navela je da za su vreme Prvog svetskog rata 1916. u izbeglištvu u Ženevi, članice Srpskog narodnog ženskog saveza, osnovanog 1906. godine sa Savkom Subotić na čelu, poslale javni apel Internacionalnoj feminističkoj alijansi da se spreči deportacija devojaka i žena između 13 i 40 godina u Austriju, gde su bile izložene krajnjim poniženjima.            

„Na dan zasedanja skupštine u Novom Sadu, umrla je Savka Subotić. Kada su, tokom novembra 1918. u 200 izbornih jedinica na teritoriji Bačke, Banata i Baranje birani poslanici za predstojeću Veliku narodnu skupštinu na kojoj će se te oblasti, neopozivo prisajediniti Kraljevini Srbiji, pravo glasa su, prvi put u istoriji Evrope, imale i žene. Štaviše, njih sedam – Milica Tomić, Mara Malagurski, Anastasija Manojlović, Marija Jovanović, Olga tanković, Katica Rajčić i Manda Sudarević – izabrane su za poslanice te skupštine”, navodi dr Spasović.

Manda Sudarević bila je supruga Vranje Sudarevića, velikog župana Subotice, Olga Stanković supruga Vojislava Stankovića, direktora Hrvatske zemaljske banke u Subotici, koji je takođe prisustvovao zasedanju u Novom Sadu. Anastazija Manojlović je  bila supruga Vladislava, koji je, kao i njegova braća Dušan i Jovan, advokat, a svi su pripadnici jednoj od najuglednijih i najimućnijih subotičkih porodica. U svedočenjima toga vremena ostalo je zabeleženo da se u Vladislavljevoj kući pripremao slovenski otpor i odlazak u Novi Sad.

Na prostoru današnje Vojvodine i pre stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine postojale su ženske humanitarne, verske i druge organizacije. One su imale striktnu podelu po verskoj nacionalnoj osnovi. „Dobrotvorna zadruga Srpkinja” u Subotici osnovana je još 1878. godine, a jedna od utemeljivačica, s uplatom od 1.000 tadašnjih dinara, bila Anastazija Taza Manojlović. „Dobrotvorna zadruga Srpkinja” u Subotici bila je humanitarna organizacija, tačnije jedna od prvih ženskih udruženja s ciljem da stipendira i pomaže devojčice koje su lošijeg materijalnog stanja i nisu bile u prilici da se školuju.

U Izveštaju o radu „Dobrotvorne zadruge Srpkinja” u Subotici od njenog osnivanja do 1938. godine se navodi:

„13 novembra 1918. godine, čim je ušla Srpska vojska u Suboticu ova je Zadruga udružena sa ’Bunjevačkom Dobrotvornom Zadrugom Žena’ uredila bolnicu za vojnike, snabdela je sa 200 kreveta i za sve njih: slamarice, ćebeta, perjane jastuke, veš za postelje i za vojnike; nabavljeno je za bolnicu posuđe i namirnice u velikoj količini 8 meseci. Zadruga je vodila brigu za hranu bolesnika i ranjenih vojnika sa sredstvima iz svoje kase i od prikupljenih priloga u građanstvu.”

Magdalena Manda Sudarević (1882–1977), istaknuta Bunjevka  bila je supruga Vranje Sudarevića. Bila je aktivna u Dobrotvornoj zadruzi Bunjevaka, i bavila se humanitarnim radom. Pošto je u gradu bio i veliki broj obolelih srpskih vojnika koji su 13. novembra 1918.  godine došli i slovenskim narodima doneli slobodu, predsednica „Dobrotvorne zadruge Srpkinja Subotice” Mica Radić pokrenula je akciju pomoći vojnicima. Uređena je bolnica sa 200 kreveta i svim neophodnim sadržajima, a među članicama Odbora koji formiran bile su Manda Sudarević, Kata Prčić i mnoge druge.

O samom radu Mande Sudarević se malo zna, osim da je bila angažovana u humanitarnim i kulturnim manifestacijama u Subotici. Njen suprug, Vranja Sudarević bio je narodni poslanik u Kraljevini SHS i, listajući Jugoslovenski dnevnik, može se pronaći niz tekstova u kojima su govori Vranje Sudarevića prenošeni  u celosti i koji se uglavnom odnose na očuvanje bunjevačkog jezika, danas bunjevačkog govora. On se borio za to da se u Subotici i okolnim mestima gde su većinom živeli Bunjevci zapošljavaju nastavnici koji govore bunjevački.

Da svako govori svojim jezikom

U broju 125 lista „Neven” na drugoj stranici, u tekstu „Osnovan je ženski pokret u Subotici”, piše da je za predsednicu ženskog pokreta u Subotici izabrana Manda Sudarević, a da je među agitatorima bila i Kata Prčić, koja se borila sa svojim sugrađankama da se Subotica oslobodi tuđeg jarma i da svako može da priča svojim jezikom.

Kata Prčić je bila aktivna u pomaganju vojnicima koji su u Suboticu došli 13. novembra 1918. godine. Ona se pojavljuje još i pod imenom Anastazija Rajčić. Bila je supruga Aleksandra Rajčića, koji je bio zamenik gradonačelnika Subotice. a bila je izuzetno aktivna u očuvanju jezičkog blaga Bunjevaca, i sama je pisala. U novinama iz tog vremena postoji podatak da je popularna Tetuš, kako su je oslovljavali, gostovala na Radio Beogradu 27. novembra 1940. i pevala bunjevačke pesme.

Anastazija Taza Manojlović (1889–1974) rođena je od oca Bogdana Dimitrijevića i majke Hristine, rođene Radišić. Otac joj je bio gradski finansijski savetnik u Subotici između 1918. i 1920. godine, a suprug dr Dušan Manojlović, koji je studirao pravo u Klužu i Požunu i od 1920 do 1921. bio veliki župan grada Subotice i gradski veliki kapetan – predstojnik policije. Dugo je bio i blagajnik „Dobrovoljne zadruge Srpkinja” pa se može pretpostaviti da je njegova supruga bila aktivna članica Zadruge. Učestvovala je u organizovanju mnogobrojnih dobrotvornih priredbi, čak i u organizaciji izbora za mis Subotice. Bila je angažovana i u radu Narodne kuhinje „Dobro delo”, koje je osnovano na inicijativu „Dobrotvorne zadruge Srpkinja”. U toj narodnoj kuhinji žene su delile ručak sirotinji. 

U listu „Neven” od 10. decembra 1918. godine, u tekstu pod nazivom „Koncerat omladinskog društva u Jugoslaviji”, najavljuje se da će 11. decembra 1918. godine, zajedno s drugim umetnicima, nastupiti Taza Anastazija Manojlović i izvesti numeru od Stevana Stojanovića Mokranjca „Mirjano”.

E. Marjanov, Sandra Iršević

Autor portreta prikazanih u ovom članku je slikar Ilija Smiljanić, portreti su u vlasništvu Muzeja Vojvodine

Projekat „Tolerancija i raznolikost udružene u zajednički život Vojvodine” realizuje „Dnevnik”  uz podršku Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i verske zajednice.