Sretenje i elibertacija – dve niti iste težnje za oslobođenjem
SOMBOR: Relativno nedavno uspostavljeni Dan državnosti na Sretenje Gospodnje, podseća celu Srbiju na skidanje turskog jarma, odnosno na početak Prvog srpskog ustanka 1804. godine u Orašcu, ali i na trenutak usvajanja prvog ustava srpskog 31 godinu kasnije, na isti dan 15. februara u knjaževskom Kragujevcu.
Na krajnjem severozapadu Srbije slaviće se dodatno, pošto će Somborci ovih dana obeležiti i 270 godina od sticanja statusa slobodne kraljevske varoši, doduše u okrilju habzburške imperije.
Na prvi pogled, radi se o događajima koji nemaju neku neposrednu vezu, ali za iole ozbiljnije poznavaoce srpske, ali i somborske zavičajne istorije, plamen krika za slobodu od Otomana koji je zapalio Šumadiju i skoro pola veka ranije oslobađanje Somboraca od feudalnih obligacija prema ugarskoj kraljevskoj Komori imaju isprepletene niti koje sežu od Sombora ka Orašcu.
Ne samo da ih čini jednaka želja za slobodom ovdašnjih Srba i Bunjevaca istovetna onoj kneževa i sirotinje raje u topolskom i inim srpskim nahijama, već i činjenica da je potonji „verhovni vožd srpski“ Crni Đorđe Petrović neko vreme proveo u dolami austrijskog frajkora - dobrovoljca, baš u Somboru. Kako potanko objašnjava somborski hroničar Milan Stepanović, nakon bega iz Srbije u Srem, gde se bavio čuvajući šume manastira Krušedol, vođa Prvog srpskog ustanka se priključio frajkorima svog prezimenjaka Radiča Petrovića, pa je u sklopu obuke bio upućen upravo u Sombor u kome je proveo zimu 1787-1788.
U ovom gradu, iz koga rođenjem, odrastanjem i obrazovanjem potiče i jedan od njegovih najbližih saradnika tokom ustanka koji će uslediti manje od dve decenije kasnije, Ivan Jugović, Karađorđe odlazi već „za zelene trave“1788. godine po pisanju srpskog istoričara Milenka Vukićevića pitajući se „Što bih ja išao da ginem na drugoj strani tuđega carstva kad može doći vreme da u Srbiji mogu vojevati?“.
Tokom boravka u Somboru egzicir i ostale veštine, pošto je imao i prethodna vojna znanja, potonji neumrli Vožd Karađorđe je usavršavao u kasarnama na ondašnjem, ali i sadašnjem Staparskom putu. Kasarne su i podignute upravo na početku austro-turskog rata. Stare kasarne, u kojima je za ovo vreme Karađorđe boravio, još dugo su služile svrsi i mada je, polovinom 19. veka, jedna srušena, preostale dve su popravljene i postojale su sve do polovine prošlog veka, kada su porušene, da bi na njihovom mestu bio podignut školski kompleks.
Sudbinski, ovaj momenat Karađorđevog životnog puta u Somboru, gradu koji je bio jedan od centara početaka kinemoatografije na evropskom jugu, opisan je i u prvom srpskom igranom filmu „Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa“ snimljenom 1911. godine. Kadrovi vezani za njegovo vojnikovanje u Somboru prikazuju upravo razmišljanje frajkorskog narednika Đorđa Petrovića, da li se valja vratiti u Srbiju ili tavoriti u uniformi ćesarskog soldata pod zastavom crno-žutog orla.
Lirika umesto buke oružja
Ovogodišnji veliki jubilej, 270 godina od kada je Marija Terezija, carica Svetog rimskog carstva, nadvojvotkinja austrijska i kraljica ugarska potpisala 17. februara 1749. privilegijalno pismo kojim je Sombor uzdignut u rang slobodnog kraljevskog grada, što mu je omogućilo potonji buran razvoj, neće biti obeležen sećanjem na silne vojne negdanjih ljutih graničara, već jednom od najlepših ljubavnih pesama koje je iznedrila srpska poezija. Trodnevna dešavanja povodom Dana grada biće posvećena pesmi „Santa Maria della Salute“, Laze Kostića, koja je nastala baš u Somboru, tačno pre 110 godina na šrajbštihu u kući Palanačkih, tazbine srpskog i koviljskog slavuja.
Dok je Georgije Petrović - Crni „gulio“ tvrdi frajkorski peksimit (dvopek) i klot pasulj u kasarnama iza Županije, za visoke pravne škole u Pešti se spremao, tada 16- godišnjak Somborac Jovan Savić, pohađajući, nakon završene gramatikalne škole u rodnom gradu, segedinsku gimnaziju. Potonji libertarijanski plamen srpske nacionalne revolucije zahvatio je i mladog Savića, koji je nakon sukoba sa mitropolitom Stratimirovićem iz Vršca prešao u Srbiju u kojoj je pod pseudonimom Ivan Jugović postao pisar Prviteljstvujušćeg Sovjeta, prve srpske vlade, da bi nakon smrti njegovog prvog sekretara Božidara Grujovića, preuzeo i ovu dužnost. Našavši se, nakon diplomatske misije u Bukureštu, na udaru protivnika „nemčara“ (posprdni nadimak koji su neobrazovani srpski knezovi namenili pismenim i uglađenim Srbe iz preka), napušta Sovjet i posvećuje se obrazovanju, pa uz Dositeja Obradovića biva osnivač Velike škole, prethodnice beogradskog Univeziteta.
M. Miljenović
